Het schijnbare raadsel van een kinderloze moeder

Haar hoofdthema is de band tussen moeder en dochter, waarbij ze het clichébeeld doorprikt van de Caribische moeder die tevens vader was. Het cliché beweert dat in het Caribisch gebied niets hechter is dan de band tussen moeder en kind, omdat de kinderen nooit vergeten hoe hun moeder moest ploeteren om hen vooruit te brengen in de wereld. In een macho-wereld vol passagierende haantjes moet de moederkloek in haar eentje zorgen voor brood op de plank en schoeisel aan de voeten.

Onder meer in het schitterende 'Op de bodem van de rivier' laat Jamaica Kincaid zien dat zo'n kordate-kloek-met-kloten de individualiteit van de dochter verstikt als de dochter niet in verzet komt.

In haar nieuwe boek 'De autobiografie van mijn moeder' gaat het Jamaica Kincaid weer om het eigene van het individu, maar tegelijkertijd plaatst ze haar lezers met de titel voor een raadsel. De ik-figuur van de autobiografie, Xuela Claudette Richardson, heeft helemaal geen kinderen en ze wil ze ook niet. Hoe kan ze dan in de titel moeder heten?

In het eerste deel van de roman wordt deze vraag steeds prangender, want de gebeurtenissen laten zien dat Xuela een aparte manier heeft gekozen om haar eigen plek op de wereld te veroveren. Bij haar geboorte stierf haar moeder en haar vader dropte haar eerst als een bundel wasgoed bij de wasvrouw. Daarna komt ze terecht bij een vrouw die haar wil vergiftigen en bij echtparen waarvan de man steevast een affaire met haar begint.

Het zijn opmerkelijke affaires, want Xuela moedigt niet aan, maar verzet zich ook niet. Ze vindt de zinnelijke huidaanraking lekker, maar houdt een neutrale geest; een omgekeerd Faust-motief: je lichaam geniet en je geest blijft vrij. Als haar vader, die zich door corruptie en chantage tot een rijke en aanzienlijke kleurling op Dominica heeft opgewerkt, wil dat ook zij een gerespecteerde positie gaat verwerven, verdwijnt ze naar een dorp waar ze jarenlang steentjes hakt voor de wegenbouw.

Xuela bereikt haar eigen plek op de wereld niet door heel bijzondere dingen te doen, maar door zo onopvallend mogelijk te zijn. “Aangezien ik niet van belang ben, wil ik niet van belang zijn, maar ik ben toch van belang”, schrijft Xuela aan het eind van haar autobiografie.

In het tweede deel van blijkt deze paradoxale houding alles te maken te hebben met de voorgeschiedenis van Dominica als kolonie. De wereld staat er op zijn kop: een paar Europeanen maken er met een op niets berustende vanzelfsprekendheid de dienst uit en kleurlingen zoals haar vader imiteren dat gedrag. Aan het eind concludeert Xuela dan ook: “Ik weigerde tot een ras te behoren, ik weigerde een volk te aanvaarden. Ik wenste slechts, en wens nog steeds, de mensen te observeren die het wel doen. Ik heb de moed niet de schande te dragen van deze identiteiten, waarmee ik nu beter dan ooit bekend ben.”

Xuela wil de schande van de identiteiten, die door het kolonialisme zijn bepaald, niet verder geven en daarom blijft ze bewust kinderloos. Haar verzet tegen de onrechtvaardige maatschappij en de corrumptieve krachten daarin uit zich in ineenschrompeling, in geestelijke afwezigheid, in de cultivering van het onbelangrijk maken. Volgens Jamaica Kincaid staat Xuela hierin niet alleen, want ze laat Xuela schrijven: “Dit verslag van mijn leven is evenzeer een verslag van mijn moeders leven als een verslag van het mijne en anderzijds is het een verslag van het leven van de kinderen die ik niet heb gehad, zoals het ook hun verslag van mij is.”

Het moeder-dochter-thema van Jamaica Kincaid heeft zich veranderd in de relatie van de mens tot de corrumptieve maatschappij, waarbij ze de paradox poneert dat je je in zo'n maatschappij onvruchtbaar moet opstellen om voor je eigen geweten vruchtbaar te zijn. Nergens maakt Kincaid de toespeling dat slaven vaak eenzelfde effectieve verzetshouding hadden, tot en met het bewust kinderloos blijven toe. Xuela staat, zo gezien, in een lange Caribische traditie van indolentie als effectief actiemiddel. Met de titel geeft Jamaica Kincaid aan dat ze niet de laatste zal zijn.