Of je nu een auto koopt, een gezondheidsapp downloadt of een slaappil slikt, alles is afgestemd op de mannelijke conditie. Sophie Frankenmolen stelt het aan de kaak in een docuserie.
De wereld is ontworpen voor het mannenlijf. Medicijnen, airbags en algoritmes, alles is afgestemd op de gemiddelde witte man van 1 meter 75 lang en 80 kilo zwaar. Daardoor vallen hele volksstammen buiten de boot: vrouwen, zwarte mensen en ook mannen die van de ‘norm’ afwijken. Wat die standaard voor gevolgen heeft, toont programmamaker Sophie Frankenmolen in haar BNNVara-docuserie Reference Man.
Een onthullend vierluik, want wie wist überhaupt dat er zoiets als een ‘reference man’ bestónd? Fraukje van Dijk in ieder geval niet, totdat ze op haar 32ste een herseninfarct kreeg. Lange tijd zag ze haar migraine niet als een voorbode van iets ernstigs. Haar huisarts evenmin. Een misdiagnose.
Hoogleraar neurologie Marieke Wermer legt in deel 1 uit dat voor vrouwen speciale risicofactoren gelden die een herseninfarct kunnen aankondigen, zoals migraine met aura (schitteringen) of zwangerschapsvergiftiging. Maar artsen herkennen die symptomen meestal niet, domweg omdat er geen onderzoek naar is gedaan en de leerboeken erover zwijgen.
Hoe kwam Frankenmolen (31) op haar onderwerp reference man, een term uit de medische wetenschap? “Het idee is twee jaar geleden ontstaan, toen ik las dat nieuwe auto’s alleen worden getest met mannelijke crash dummies. Gevolg is dat de veiligheid van auto’s volledig is afgestemd op de bouw en spiermassa van mannen. Daardoor hebben vrouwen na een ernstig ongeluk 47 procent meer kans op zwaar letsel dan mannen. Toen ik vervolgens verder ging zoeken, ontdekte ik steeds meer terreinen waar de man als standaard geldt.”
Hoe is die scheefgroei ontstaan?
“De afgelopen eeuwen waren mannen de beslissers, en, zoals ieder mens, denkt de man vanuit zijn eigen referentiekader. Bovendien werd heel lang verondersteld, bijvoorbeeld in de medische wetenschap, dat mannen- en vrouwenlichamen ongeveer hetzelfde zijn. De bikinivisie: man en vrouw zijn lichamelijk, op de geslachtskenmerken na, gelijk.”
De reference man is niet alleen 1 meter 75 lang en 80 kilo zwaar, maar ook nog eens wit. Met bijvoorbeeld tot gevolg dat zwarte mensen in de VS anderhalf keer meer kans hebben om aan een melanoom te sterven. Heeft die extra sterfte misschien ook te maken met de hoge financiële drempels voor zwarten tot de zorg?
“Ik heb er geen onderzoek naar gedaan, maar ik vermoed dat dat er zeker mee te maken heeft. Zoals ook de behandeling van zwarte mensen door de Amerikaanse zorg een factor kan zijn. Die is vaak zo schofterig dat ze de zorg zouden kunnen mijden.”
In dermatologische leerboeken staat bij bijna alle aandoeningen een witte huid afgebeeld, behalve bij geslachtsziekten. Daar is het een donkere.
“Weer een kwestie van referentiekader. Zoals dermatoloog Jim Zeegelaar in mijn serie uitlegt: huidaandoeningen die voor ‘schoon’ doorgaan, worden geassocieerd met een witte huid, andere met een zwarte huid.”
Uw serie komt enigszins traag op gang. Eerst ‘cardiofeminist’ Angela Maas die in globale termen spreekt over de man als culturele norm, gevolgd door een korte geschiedenis van het feminisme. Waarom bent u er niet meteen ingeknald met Marieke Wermer?
“Voor die opbouw is bewust gekozen. We willen geen kijkers afschrikken met: o, daar heb je weer zo’n boze vrouw. Mijn serie is niet bedoeld om mannen te bashen. Achter de man als culturele norm zit niet een geniaal masterplan ofzo. Het is in de geschiedenis simpelweg zo gegroeid en ik wil graag uitleggen dat er meer is dan de reference man. Daarbij is NPO 2 een zender waar je een probleem in rustig tempo uitlegt.”
Hoeveel misdiagnoses stellen artsen bij vrouwen als gevolg van de man als referentie?
“Daar zijn geen cijfers over. Wel vertelt hoogleraar cardiologie Maas dat ze op elk spreekuur vrouwen ziet die al jaren met klachten rondlopen en steeds te horen krijgen dat het tussen hun oren zit. Maar het blijkt meestal wel degelijk om hartfalen te gaan.”
Maas doet al jaren onderzoek naar het vrouwenhart. Hoe kan het dat al die kennis zo langzaam doorsijpelt naar de werkvloer?
“Tja, dat is het grote vraagteken van iedereen die ik heb gesproken. Het heeft te maken met het feit dat niet iedereen gelooft dat er een probleem is. Andere oorzaken zijn een gebrek aan geld en prioriteitstelling. Maas merkt wel dat jonge artsen veel meer openstaan voor de kwestie dan oudere artsen.”
De KRO-NCRV vertoonde recent Zeikwijven over de ongelijke behandeling van vrouwen. Jeroen Pauw maakte Scheefgroei, waarin maatschappelijke ongelijkheid in den brede centraal staat. Nu komt u met Reference Man. Vrucht van onderling overleg in Hilversum?
“Er bestaat niet zoiets als een Hilversums plan. Sterker, Jeroen Pauw en ik kennen elkaar niet persoonlijk. Het heeft te maken met journalisten die opsnuiven wat er in de maatschappij leeft.”
U doet aan participatiejournalistiek. Zo probeert u op Twitter tegelijk een foto te twitteren van uzelf en Barack Obama, en uzelf en Oprah Winfrey. In beide gevallen geeft Twitter de voorkeur aan uw witte foto. Racisme?
“Ik heb de test een stuk of tien keer gedaan: steeds geprobeerd een verticale foto te twitteren met twee gezichten: een zwart en een wit of een jong en een oud gezicht. Omdat Twitter er een horizontale foto van maakt, moet er worden gekozen. Bijna nooit viel de keuze van Twitter op de oudere of donkere persoon. Zelfs niet in het geval van beroemdheden als Obama en Winfrey.
“Twitter heeft, zonder zelf precies te weten hoe, een algoritme geschapen dat een duidelijke voorkeur heeft. Kwade opzet kun je het niet noemen, maar onachtzaamheid wel. Twitter zegt dat ze die voorkeuren er niet uit krijgen. Dat komt doordat het algoritme zelflerend is en op eigen houtje verbanden legt.”
Dat zou betekenen dat we behalve met de vooroordelen van de reference man ook nog eens hebben te maken met die van algoritmes.
“Ja, dat is boeiend en schokkend tegelijk. Maar we hebben wel een keuze. Aan de historie kunnen we niets meer veranderen, dat is duidelijk, maar wel aan de data en daarmee de route van algoritmes. Volgens experts is regelgeving nodig om te voorkomen dat algoritmes bevooroordeelde data krijgen. Probleem is ook hier weer, net als in bijvoorbeeld de medische wetenschap, een tekort aan kennis over heel veel groepen mensen. Een datakloof.”
Is een oplossing ook niet meer vrouwen werkzaam te hebben in de technologie? Zo’n 78 procent is man.
“Het zit niet in de serie, maar ik moet hierbij denken aan een nieuwe gezondheidsapp van Apple. Je kon alles bijhouden over je conditie, maar wat niet? Je cyclus. Ongelooflijk toch? Elke vrouw weet hoe bepalend de cyclus is voor hoe je je voelt. De grote vraag is inderdaad: hoe krijgen we meer representativiteit in de techsector? Het is een kwestie waar iedere technische universiteit mee worstelt.”
U pleit in uw reeks voor ongelijke behandeling om gelijkheid te bevorderen. Leg eens uit?
“Om tot gelijkheid te komen moet je verschillen erkennen. Anders hebben mensen die niet aan de standaard voldoen – zie in mijn serie de jonge en alleenstaande moeders in de toeslagenaffaire – het nakijken. Met mijn serie probeer ik aan dat bewustzijn een bijdrage te leveren. Allerlei terreinen die ogenschijnlijk neutraal zijn, zoals technologie, zijn wel degelijk normatief, namelijk langs de mannelijke meetlat gelegd. Als ik voor dat feit meer ogen kan openen, is mijn serie geslaagd.”
Reference Man, maandag 10 tot en met donderdag 13 januari om 22.19 uur op NPO2.
Lees ook:
Robotracisme: hoe AI leert te discrimineren
Bedrijven, politie, overheid: allemaal controleren ze burgers door middel van algoritmen. De docu Coded Bias laat zien dat de gevaren hiervan sommigen harder treffen.
