Het praatje voor de vaak heeft niks te maken met de vaat

Op de radio serveerde iemand een opmerking van een ander af als een ‘praatje voor de vaat’. Ik kende die verspreking niet, maar op Twitter blijken ‘praatjes voor de vaat’ wel vaker voor te komen. Als alternatief voor het ‘praatje voor de vaak’, want zo luidt de uitdrukking in het echt.

De verwarring (vaat in plaats van vaak) is niettemin verklaarbaar, want het woord ‘vaak’ komt in Nederland niet meer zelfstandig voor. Het figureert bij ons uitsluitend in ‘praatje voor de vaak’ ter aanduiding van een nietszeggend, onbeduidend praatje, een kletspraatje. En in de naam van een soort sprookjesfiguur: Klaas Vaak. Dat is de eigennaam waaronder veel kinderen de zandman kennen, het denkbeeldige wezen dat kinderen voor het slapen gaan zand in de ogen zou strooien zodat ze slaperig worden.

In het Belgisch-Nederlands is het zelfstandig naamwoord vaak nog wel wat bekender. In een radio-item op de Belgische radio over slaapproblemen bij kinderen had iemand het onlangs bijvoorbeeld over nachtmerries die vooral voorkomen als kinderen ‘tussen vaak en slaap’ zijn. Dus als ze bijna in slaap vallen.

Een woord voor slaperigheid

Vaak was – in de vorm vae(c)k – in het Middelnederlands een vrij gewoon woord voor slaperigheid en slaap en in het Oudnederlands komt ook een taalvorm facon (slapen) voor. Die woorden zouden teruggaan op een Voor-Germaanse taalvorm met de betekenis slap (tijdens de slaap wordt het lichaam slapper).

De uitdrukking praatje voor de vaak is al minstens vier eeuwen oud. Schrijver-dichter Bredero had het althans al over ‘praetjes voor de vaeck’. Soms wordt de uitdrukking verklaard als verhaaltjes (praatjes) om de slaap (het zand van Klaas Vaak) uit de ogen te houden; dan zijn het dus eigenlijk praatjes tegen de vaak. Maar meer voor de hand ligt dat er oorspronkelijk verhaaltjes mee werden bedoeld die kinderen worden voorgelezen voor het slapengaan (letterlijk: vóór de vaak).