Het onvertaalbare ‘Des Duivels Woordenboek’ van Abrose Bierce is eindelijk vertaald, maar wel met heel veel vrijheid

Wat is een cynicus? Volgens ‘The Devil’s Dictionary’ van Ambrose Bierce is dat: “Een schoft die met zijn misvormde blik de dingen ziet zoals ze zijn.” En dat is meteen ook een heel goede omschrijving van wat de Amerikaanse schrijver, die leefde van 1842 tot 1913, probeerde te doen in zijn satirisch-sarcastisch-cynische ‘woordenboek’, dat in 1911 verscheen.

Wat is vriendschap volgens Bierce? “Een scheepje met plaats voor twee bij goed weer, maar slechts voor één bij slecht weer.”

‘Liefde’ heeft bij Bierce twee betekenissen. De eerste: “De dwaasheid een hoge dunk van iemand anders te hebben voordat je iets van jezelf weet.” De tweede: “Een tijdelijke verstandverbijstering die te genezen is door het huwelijk of door de patiënt weg te houden van de invloeden waardoor hij de kwaal had opgelopen.”

Wat is bewondering? “Onze hoffelijke erkenning van de gelijkenis van een ander met onszelf.” Deugden worden door Bierce systematisch beschreven als menselijke gebreken. Zijn kijk op de mens komt ongeveer hierop neer: mensen zijn alleen maar bezig met zichzelf, met hun eigenbelang, maar tegelijkertijd zijn ze meestal te dom om te zien wat hun eigenbelang is.

Satanisch genoegen

In Nederlandse vertaling heet het boek ‘Des duivels woordenboek’. Een vertaling die niet helemaal adequaat is, want van des duivels zijn (woedend) is geen sprake. Bierce’s blik is de koele blik van de cynicus. Hij schreef het woordenboek duidelijk met satanisch genoegen: je ziet als het ware een grijnzend duiveltje voor je.

Soms slaagt Bierce erin om diepzinnige dingen de zeggen. “Sterfelijkheid. Het deel van de onsterfelijkheid waar we wat van weten.” “Pantheïsme. De leer dat alles God is, in tegenstelling tot de leer dat God alles is.”

Je hoeft niet per se zelf een cynicus te zijn, om van dit boek te kunnen genieten. Voor wie absoluut niet aan enige vorm van cynisme lijdt, kan het een heilzame ervaring zijn om, mits in gepaste hoeveelheden, wat van deze cynische waarheden tot zich te nemen.

De belangrijkste bezigheid van de duivel, dat wordt in deze seculiere tijden nog wel eens vergeten, is om de wereld op zijn kop te zetten, om alles om te keren en om te draaien. Omkering is in dit demonische woordenboek dan ook de meest gebruikte stijlfiguur. Dat zagen we al in de hierboven geciteerde voorbeelden: sterfelijkheid is eigenlijk (een deel van) onsterfelijkheid; God is niet alles, maar alles is God. En ook, bijvoorbeeld, wat frivoler: “Circus. Een plek waar paarden, pony’s en olifanten mogen komen kijken hoe mannen, vrouwen en kinderen zich bespottelijk maken.”

Ieder trefwoord bevat wel een of meerdere stijlfiguren. Woordspelingen, anekdotes, parodieën, paradoxen. Archaïsche woorden, verhaspelde woorden, niet-bestaande woorden, het vermengen van stijlen die niet met elkaar samengaan: bijvoorbeeld een zin plechtig beginnen en heel banaal eindigen.

Vaak is het gewoon grappig. “Spijsvertering. De omzetting van voedsel in deugden.” “Ekster. Een vogel die vanwege zijn diefachtigheid iemand op het idee bracht dat je hem zou kunnen leren praten.” Soms is het ronduit flauw. “Muis. Een dier dat zijn levenspad bezaait met flauwgevallen vrouwen.” De humor van een eeuw geleden is niet altijd de humor van nu.

Bierce begon zijn demonische woordomschrijvingen in 1881, in de vorm van een humoristische krantenrubriek, die hij ‘The Cynic’s Word Book’ noemde. Hij ging daar vijfentwintig jaar mee door, waarna al die woordgrappen en -grollen gebundeld werden in een boek.

Uit de wereld verdwenen

Bierce had veel oog voor de gebreken van ‘de mens’. Hij kon erover meepraten. Zelf had hij ook veel gebreken. Hij kon heel charmant zijn, maar ook idioot lastig. Was snel geraakt en rancuneus. Hij maakte carrière als een beruchte journalist-columnist die veel vijanden maakte. Was een straffe drinker en een behendige vrouwenversierder, die, zo wil een van de vele anekdotes over de man, bij seks nooit de moeite nam om zich uit te kleden. Nogal wat definities in ‘Des duivels woordenboek’ zijn mysogyn. Maar ook over mannen is hij niet erg positief.

Buiten de VS is Bierce vooral bekend geworden om zijn horrorverhalen, waarvan er een aantal lekker weird is. Een paar van zijn griezeligste verhalen gaan over mensen die simpelweg van het ene op het andere moment uit de werkelijkheid verdwijnen. Het geval wil dat Bierce, toen hij 71 was, zelf op een dag uit de wereld verdween: hij vertrok naar Mexico en niemand heeft nog iets van hem vernomen.

Het bijvoeglijk naamwoord ‘dood’ staat ook in zijn woordenboek. Er staat geen omschrijving achter. Alleen maar een gedichtje: “Klaar met ademen, klaar met de mens / Klaar met de wereld, enz. enz. enz. / De levensloop afgerond / Bestemming bereikt: een gat in de grond!”

In heel het woordenboek heeft Bierce driehonderd van die gedichtjes opgenomen. Puntige versjes, die vaak vermakelijk, spits, absurdistisch zijn. En soms erg flauw of nauwelijks te volgen.

Veel van die gedichten zijn eigenlijk onvertaalbaar. Door bepaalde woordspelingen, die je in het Engels wel maar in het Nederlands niet kunt maken, en door het dwingende ritme, het strakke rijm, de gekke zinsbouw en soms idiote woorden waarmee ze geschreven zijn.

Vrij vertaald

De vertalers, Erik Bindervoet en Robbert-Jan Henkes, hebben een reputatie hoog te houden op het gebied van het vertalen van onvertaalbare teksten (James Joyce, The Beatles). Dus hebben ze iedere zin en ieder gedichtje van dit woordenboek vertaald, ook als het echt onvertaalbaar was. Dat resulteert vaak in fraaie vondsten. En soms heeft het resultaat nog maar weinig te maken met de originele tekst.

De Nederlandse uitgave bevat een heel uitgebreide verantwoording van de vertalers: tachtig bladzijden, 16 procent van het hele boek. Bescheidenheid is een deugd (of ondeugd?) waar de vertalers geen last van lijken te hebben: op de omslag van het boek nemen hun namen evenveel ruimte in als de naam van Ambrose Bierce zelf.

Er staan trouwens ook een paar heel gemakkelijk vertaalbare gedichtjes in. Zoals deze, misschien wel het gemakkelijkst vertaalbare gedicht dat ooit geschreven werd, bij het trefwoord ‘Kat’: “Dit is een hond / Dit is een kat / Dit is een kikker / Dit is een rat / Ren, hond, mauw, kat / Spring, kikker, kauw, rat.”

Oordeel Fraaie vondsten, maar soms wel erg vrije vertalingen.

Ambrose Bierce
Des duivels Woordenboek
Vert. Erik Bindervoet & Robbert-Jan Henkes. Van Oorschot: 400 blz. € 24,99

In ons dossier boekrecensies vindt u een overzicht van de besprekingen van pas verschenen fictie, non-fictie, jeugdliteratuur en thrillers.