Het Mauritshuis presenteert Jacobus Vrel, de mysterieuze voorloper van Vermeer

Ze schilderden dezelfde taferelen, maar ieder bewijs dat ze elkaar kenden ontbreekt: in het Mauritshuis zijn vanaf vandaag de schilderijen van de mysterieuze, onbekende voorloper van Vermeer te zien.

Een kamer met witgepleisterde muren waar het licht door hoge glas-in-loodramen valt op de witte omslagdoek van een enkele vrouwfiguur. Of een straatje met huizen van rode baksteen, waar mensen hun dagelijkse gangetje gaan. Waar doen die beelden aan denken? Precies, het zijn typische ingrediënten van Vermeer-schilderijen. Dankzij de enorme aandacht die de schilder momenteel krijgt, heeft iedereen er waarschijnlijk wel een beeld bij.

Toch zijn de schilderijen die vanaf vandaag in het Mauritshuis getoond worden niet van de razend populaire zeventiende-eeuwse meester, maar van tijdgenoot Jacobus Vrel. Het Haagse museum moet de komende maanden zijn drie Vermeers missen, die hangen in de uitverkochte tentoonstelling in het Rijksmuseum in Amsterdam. En wat doe je dan als museum? Dan zoek je een waardige vervanger. Liefst een beetje verrassend.

Verstilde interieurs

Vrel is beide. Zijn werk ademt dezelfde serene sfeer als dat van Vermeer, vooral de taferelen van verstilde interieurs tonen een opvallende gelijkenis. Maar hij is onbekend bij het grote publiek. Het Mauritshuis toont voor het eerst dertien werken die uit de hele wereld komen: Oostenrijk, Frankrijk, de Verenigde Staten. Vele zijn nog nooit in een museum te zien geweest.

Eerlijk is eerlijk, Vrel was niet zo’n geniaal schilder als Johannes Vermeer. Zijn personages zijn minder levensecht en het perspectief rammelt hier en daar behoorlijk. “Maar dat is ook wel weer charmant”, zegt conservator Quentin Buvelot. Toch is het niet verwonderlijk dat in de 19de eeuw werk van Vrel onterecht werd toegeschreven aan Vermeer. Behalve hun voorstellingen zijn namelijk ook hun initialen hetzelfde. Met de signering JV kon je beide kanten op en kunsthandelaars schroomden in die tijd ook niet de signatuur een beetje aan te passen.

“Over Vrel is nog minder bekend dan over Vermeer”, vertelt Buvelot. Waar hij woonde en werkte, het is allemaal onbekend. “Het enige gedateerde schilderij stamt uit 1654.” Voor deze tentoonstelling is onderzoek gedaan naar de houten panelen waarop Vrel schilderde en uit de jaarringen van het hout blijkt dat de meeste schilderijen nog ouder zijn. De straatjes schildert hij vanaf 1635, zijn eerste interieurs al voor 1650. Vermeer doet dat allemaal net iets later. “Ze waren ouder dan we dachten. Dat maakt Vrel dus duidelijk een voorloper van Vermeer, geen navolger.”

Interessanter

De datering maakt Vrel een stuk interessanter – hij aapte de grote meester dus niet na. Misschien inspireerde hij Vermeer juist met zijn voor die tijd vernieuwende voorstellingen? “Dat hebben we helaas op geen enkele manier kunnen vaststellen”, zegt Buvelot.

Ooit is wel gedacht dat Vrel net als Vermeer in Delft woonde, maar inmiddels is het vermoeden dat hij in het oosten van het land woonde. “Hij schreef zijn naam soms als Jacobüs – met een umlaut. Dat leidt ons naar het oosten. En zijn straatjes zijn bedekt met rivierkeitjes, die je had in steden langs de IJssel.” Onderzoekers menen in de bebouwing iets te herkennen van Zwolle. Al is de naam Vrel in de archieven van die stad niet gevonden, het is hun beste gok.

En tja, dat plaatst de twee schilders die zulke vergelijkbare voorstellingen schilderden, opeens 150 kilometer uit elkaar. In de zeventiende eeuw een flinke afstand.

Buvelot mag als wetenschapper natuurlijk niet speculeren, maar hij wil best een theorie delen. “De missing link zou de schilder Gerard ter Borch kunnen zijn. Hij komt uit Zwolle en we weten ook zeker dat hij Vermeer ontmoet heeft.” Wetenschappelijk is het allemaal drijfzand, benadrukt de conservator.

En toch, het kan haast niet anders, als je de gelijkenis tussen de schilderijen ziet. De toch al mysterieuze geschiedenis van Vermeer – de Sfinx van Delft – heeft er een nieuw raadsel bij: Vrel, het enigma van – vermoedelijk – Zwolle.

T/m 29 mei, Mauritshuis, Den Haag

Lees ook:

Terechte Vermeer-verering in het Rijksmuseum, maar inzichten over de vrouwen ontbreken

De 28 schilderijen van Vermeer hangen er vorstelijk bij in het Rijksmuseum. De tentoonstelling is bij voorbaat een succes, maar recensent Joke de Wolf had wel iets meer willen horen over de rol van al die vrouwen die hij schilderde.

Kattenbont en namaakparels: de mode in de tijd van Vermeer

Johannes Vermeer schilderde zijn personages in de mode van zijn tijd. Wat ze droegen? De slaapmuts en de kamerjas werden in de zeventiende eeuw gangbare buitenkleding en er werd bont van konijnen en katten gebruikt.