Wat begon met een krakerig cassettebandje, is uitgegroeid tot een digitale bibliotheek vol luisterboeken. Door de lockdown nam de populariteit van luisterliteratuur nog maar eens toe, maar eigenlijk zit die al jaren in de lift.
Luisteren naar een verhaal tijdens een lange autorit, een wandeling of terwijl je de was strijkt. Steeds meer mensen ontdekken hoe ontspannend en makkelijk een luisterboek kan zijn. Webwinkels en platforms melden een groei in het aantal consumenten dat luisterboeken koopt, beluistert of leent.
Uitgeverij De Bezige Bij zag de luisterboekenomzet vorig jaar verdubbelen. Of die groeiende belangstelling helemaal te danken is aan de coronakuieraars durft productmanager audio Noora Lamers niet te zeggen. “Het is zeker waar dat we tijdens de lockdowns meer zijn gaan wandelen, terwijl we luisteren naar boeken en podcasts. Maar we zijn ook minder gaan forenzen en mensen luisteren ook graag in de auto of de trein.”
Het luisterboek past vooral goed in de manier waarop we tegenwoordig met audio omgaan, zegt Lamers. “Je kunt het aanzetten terwijl je iets anders doet, het is makkelijk te combineren.” Gebruiksvriendelijke apps als Storytel en Spotify helpen daarbij. Terwijl het leesboek nog altijd om volle concentratie vraagt.
In de afgelopen jaren groeide ook het luisterboekenaanbod flink: er zijn nu zo’n 10.000 Nederlandstalige titels. Pionier op dit terrein was uitgeverij Rubinstein, die in 1985 het eerste Nederlandse luisterboek maakte. Maurits Rubinstein, de neef van schrijfster Renate Rubinstein, was destijds geluidstechnicus en maakte van zijn tantes boek Nee heb je over haar ziekte MS luisterboek nummer één.
Renate had de gewoonte haar nieuwste pennenvruchten voor te lezen aan haar schrijversvrienden, maar dat werd door haar ziekte te zwaar, vertelt neef Maurits. “We spraken af dat ze het aan mij zou voorlezen en ik heb van die opname vijftig cassettebandjes gemaakt. Die waren binnen no time uitverkocht. Niet lang daarna was ik in de Verenigde Staten en daar zag ik in de platenzaken stellingen vol luisterboeken. Toen dacht ik: Dit zou weleens wat kunnen worden.”
‘Eigenlijk is Nederland te klein’
Toch duurde het nog tot begin deze eeuw voordat de markt voor luisterboeken op gang kwam. Handicap is het relatief kleine taalgebied, vertelt Mascha de Vries, uitgever bij Rubinstein. “Eigenlijk is Nederland te klein. In Duitsland en Frankrijk maken mensen vaak lange autoritten, daar zijn luisterboeken al jaren erg populair.”
Het was Harry Potter die begin deze eeuw voor een doorbraak zorgde. Vooral onder gezinnen die op vakantie gingen was de voorgelezen versie een hit. “We kregen eens een bericht van iemand die in paniek was omdat er een cd was stukgegaan halverwege Spanje. Of we een exemplaar konden opsturen naar de camping, want anders zou de rest van de vakantie in duigen vallen.”
Inmiddels eist zo ongeveer elke zichzelf respecterende schrijver dat er van zijn of haar nieuwste publicatie naast een e-book ook een luisterboek wordt gemaakt. Ook dat heeft een vlucht genomen: in 2018 werden er duizend boeken voorgelezen, voor dit jaar zijn de schattingen dat er 4500 nieuwe titels bijkomen.
Kop lauwe thee met honing
Regelmatig is het de auteur zelf die voorleest, maar uitgeverijen kiezen ook steeds vaker voor een bekende stem of een professionele voorlezer. Het bedrijf Thinium heeft zich gespecialiseerd in het produceren van luisterboeken. Wat in 2015 begon met een klein opnamehokje in Weesp is inmiddels uitgegroeid tot een studio met acht ruimtes waar bekende Nederlanders als Rik van de Westelaken en Loretta Schrijver zich uren achtereen opsluiten met een kop lauwe thee met honing, vertelt Anouk Boelsma.
Samen met haar zakelijke partner én levenspartner Stefan van Duyn biedt zij uitgeverijen totaalpakketten aan. Van het casten van de stem tot het gemonteerde boek. Inmiddels hebben ze duizenden audioboeken gemaakt, van klassiekers tot vertalingen, van zelfhulpboeken tot kinderuitgaven. Op dit moment zijn ze bezig met de voorbereidingen van het prestigieuze project om van de Bijbel een voorleesboek te maken.
Wat een luisterboek goed maakt? Dat hangt heel erg af van de voorlezer, zegt Van Duyn. “Je moet van boeken houden om het goed te kunnen voorlezen.” En een boek moet ook passen bij de stem, vult Boelsma aan. “Chick Lit voorgelezen door een zware mannenstem is natuurlijk raar.”
Het komt regelmatig voor dat luisteraars fan zijn van een voorlezer en daardoor in aanraking komen met boeken die ze anders nooit hadden gelezen of geluisterd, vertelt Van Duyn. “Mensen die bijvoorbeeld graag naar Dieuwertje Blok luisteren, kiezen dan ook het volgende boek dat door haar is voorgelezen, ongeacht wat het is.”
Een nieuwe doelgroep
Luisterboeken zijn een blijvertje en een aanvulling op de manier waarop mensen literatuur beleven, zegt Rubinstein-uitgever De Vries. “Het is niet dat mensen minder zijn gaan lezen en meer zijn gaan luisteren, het is er gewoon bijgekomen.”
Lamers van De Bezige Bij bevestigt dat. “Ook niet-lezers ontdekken de laatste jaren audioboeken, dat is echt een nieuwe doelgroep. Andere mensen herontdekken oude klassiekers. Zo is De ontdekking van de hemel van Mulisch in 33 uur voorgelezen door Gijs Scholten van Aschat echt een hit. Zelfs non-fictie doet het prima als luisterboek. Eigenlijk zijn er voor elk genre wel luisteraars te vinden. Luisterboeken houden het midden tussen Netflixen en lezen. Je hoeft er minder inspanning voor te leveren dan bij een boek, waar je echt voor moet gaan zitten, maar je kunt ook niet achteloos achterover leunen zoals bij een serie.”
Lekker in slaap vallen met de stem van Mathijs Deen
Door zijn radiowerk voor de VPRO was Mathijs Deen bekend met het maken van audio. Daarnaast is hij schrijver. Zijn laatste boek Het lichtschip is genomineerd voor de Libris Literatuur Prijs 2021. Het leek dus logisch dat hij zijn eigen boeken zou voorlezen om er een luisterboek van te maken. Dat was het begin, vertelt Deen. Inmiddels leest hij ook andere boeken voor, zoals de vertalingen van Stephen Fry en Yuval Harari en het laatste boek van Bart Chabot.
Met zijn donkere, rustgevende stem, duidelijke articulatie en levendige intonatie is hij een genot om naar te luisteren. Dat is prettig, want sommige luisterboeken duren wel meer dan tien uur. Deen vindt het grappig om te horen dat zijn stem soms urenlang deel uitmaakt van iemands leven. “Op Twitter zei een luisteraar dat hij met mij in slaap valt. Zo kom je dus bij iemand in de slaapkamer. Eigenlijk best intiem.” Wat iemand prettig vindt aan een stem is verder heel persoonlijk, zegt Deen. “Er hoeft maar iets te herinneren aan die vervelende leraar Frans en het is gedaan.”
Er is geen handleiding voor hoe je goed een luisterboek inspreekt. Voor Deen is het vooral zijn radiowerk waar hij ervaring kon opdoen. “Uiteindelijk komt het vooral neer op zelfvertrouwen, maar het is ook belangrijk dat je de tekst echt begrijpt.”
‘Ik kon niet verder omdat ik zat te janken’
Niet alle boeken zijn even makkelijk om voor te lezen, zegt Deen. Zo las hij Congo van David Van Reybrouck. Non-fictie met veel grafieken en waarin de meest afschrikwekkende scènes van verminking, moord en verkrachting elkaar opvolgen. “Dat was echt een emotionele uitputtingsslag. Fictie is meer een afwisseling van stemmingen en sfeer: als er iets gruwelijks gebeurt, dan weet je dat er daarna weer iets komt dat je erdoorheen helpt. Maar dat was bij Congo niet het geval. Mijn hemel, aan het einde had ik het gevoel dat ik heel wat had meegemaakt.” Eén keer moest Deen zelfs stoppen tijdens het inspreken. Dat was bij het nieuwe boek van Bart Chabot, Mijn vaders hand. “Daarin zit een scène die me zo aangreep dat ik echt niet verder kon lezen omdat ik zat te janken.”
Elke keer maakt Deen de overweging of hij de stemming van het boek meeneemt in de kleur van zijn stem of dat hij neutraal voorleest en uitsluitend de woorden het werk laat doen. “Bij elk boek moet dat anders. Als er veel dialogen zijn, kun je bijvoorbeeld gebruikmaken van de verschillende personages. Soms kun je dan best een beetje persoonlijkheid meegeven aan zo’n stem in een boek.”
Het blijft voorlezen, zegt Deen, die zichzelf geen stemacteur wil noemen. Al te veel vrijheid wil hij zich dan ook niet permitteren, maar een beetje improviseren kan best. “Vergelijk het met een kok die het recept niet helemaal tot op de gram nauwkeurig volgt. Maar een tekst heeft ook zijn grenzen en is belangrijker dan de voorlezer. Je staat echt in dienst van de tekst.”
Rijk word je niet van het inspreken van een luisterboek. Je wordt betaald per uur dat uiteindelijk wordt gebruikt, niet per uur dat je ermee bezig bent, legt Deen uit. Soms is je concentratie beter dan anders en na een paar uur word je ook moe, vertelt hij. “Het lukte me bijvoorbeeld een keer niet goed om ‘hoofdstuk twaalf’ uit te spreken. Dat moest ik toen twintig keer achter elkaar doen, dat werkt best vertragend. Gelukkig vind ik het erg leuk werk.”
Lees ook:
Zo vind je de parels in het oerwoud aan podcasts en luisterboeken
Netflix en Spotify hebben het makkelijker dan ooit gemaakt om series en songs te vinden. Een goeie podcast vinden is moelijker. Waarom is er nog geen Podflix?
