‘Het Koninklijk Concertgebouworkest rouwt nog over de breuk met Gatti’

We lopen in het net geopende RCO House aan de Amsterdamse Gabriël Metsustraat. Op steenworp afstand van het Concertgebouw. RCO zijn de letters waarmee het Koninklijk Concertgebouworkest in het buitenland beroemd is: Royal Concertgebouw Orchestra.

Jan Raes, nu tien jaar algemeen directeur van het befaamde orkest, leidt rond in het uit 1908 daterende schoolgebouw, ontworpen door Berlage. De voormalige Dagteeken- en Kunstambachtsschool voor meisjes is aan de achterkant uitgebreid met nieuwbouw, en de oudbouw is helemaal gerenoveerd, zodat er nu kantoren, ontvangstzalen en repetitiestudio’s gerealiseerd zijn. “We hebben zelfs de originele tegeltjes bij laten bakken”, zegt Raes, wijzend op de tegelversiering in de trapportalen.

Berlagegroen en -oker zijn de overheersende kleuren. Alle gerenoveerde en nieuwe ruimtes hebben hier een naam, geschilderd in het bekende lettertype van de huisstijl van het orkest, ontworpen door René Knip. Zo zit de pers- en marketingafdeling in Sydney, Raes zelf houdt kantoor in Berlijn. Verderop liggen Luzern, San Francisco, New York, Tokio, Londen, steden waar het orkest regelmatig optreedt. De grootste ruimte heet Amsterdam. De hoge zaal heeft beweegbare panelen waardoor de akoestiek kan worden aangepast aan de muziek die er gespeeld wordt.

“Dat we deze zaal mochten realiseren, was een voorwaarde om het gebouw uiteindelijk te kopen”, zegt Raes. “Tien miljoen euro aan giften hebben die aankoop mogelijk gemaakt. Giften van particulieren, fondsen en bedrijven.” Ook de namen van die gevers kom je in het gebouw tegen, alsmede 797 musici die door de jaren heen in het orkest gespeeld hebben. De concertmeesters en solocellisten springen er in goud uit.

Aan een lange wenteltrap in het nieuwe gedeelte grenzen de geluiddichte studieruimtes, die namen dragen van voormalige chef-dirigenten: pal boven Chailly ligt Jansons, en daar weer boven Gatti. Bij het passeren van de Gatti-studio wijst Raes even nadrukkelijk naar die naam. Als om te zeggen dat er ook voor de in diskrediet geraakte Daniele Gatti een plek is in het gebouw. Dat ook hij deel uitmaakt van de orkestgeschiedenis.

Maar als na de uitgebreide rondleiding en een uitvoerig gesprek over tien jaar directeurschap, veranderend Nederland en toekomstvisies van het orkest – waarover straks meer – dan toch eindelijk de naam van Gatti valt, voel je het ongemak en de alertheid in kantoor Berlijn in ongeveer gelijke mate stijgen. Lang heeft het orkest in alle toonaarden gezwegen na het zakelijke, ondubbelzinnige persbericht van 2 augustus vorig jaar, waarin werd meegedeeld dat de samenwerking met Gatti acuut werd gestopt, wegens ‘onherstelbare beschadiging van het vertrouwen’.

Aanleiding was een onderzoek in The Washington Post, gepubliceerd op 26 juli vorig jaar, waarin Gatti door twee vrouwen werd beschuldigd van grensoverschrijdend gedrag. Het orkest hoorde eind juni al dat Gatti’s naam in het onderzoek in Amerika boven was komen drijven. Daarop deed het orkest binnen de eigen gelederen onderzoek, waarna zich verscheidene vrouwen meldden.

Vorige week werd duidelijk dat Raes wat meer over de gevolgde procedure bij die Gatti-affaire wilde vertellen. Die wil tot praten viel ongeveer samen met de feestelijke opening van het RCO House, afgelopen zaterdag, én met een plotselinge openbare verklaring van de advocaten van Gatti, waarin Raes beschuldigd wordt van glashard liegen. Opvallend is dat noch het orkest, noch Raes de verklaring van Gatti’s advocaten persoonlijk heeft ontvangen. Die blijkt afgelopen zondag alleen naar de pers te zijn rondgestuurd. Meest opvallende punt in die verklaring is dat Gatti stelt dat hij pas hoorde over de aantijgingen van ongepast gedrag in Amsterdam op 2 augustus. Tegelijk dus met ons allemaal, op de dag dat het orkest het beruchte persbericht de wereld instuurde. Raes ontkent dat in alle toonaarden.

“Enkele vrouwelijke orkestleden hebben zich bij mij gemeld. Die heb ik meteen doorgestuurd naar onze vertrouwenspersonen. Anderen zijn rechtstreeks naar de vertrouwenspersoon gegaan. Ik ben niet op de hoogte van de precieze details van Gatti’s misdragingen, die hoef ik ook niet te weten. Maar wij hebben in de gesprekken met Gatti, die we al sinds eind juni met hem voerden, wel degelijk over de klachten tegen hem binnen ons orkest gesproken.

“Ook al wist ik niets van de inhoud van de aantijgingen, er werd wel een heel duidelijk patroon in Gatti’s gedrag jegens vrouwen zichtbaar. De wijze waarop Gatti reageerde toen we hem daarmee confronteerden, heeft het vertrouwen in hem heel snel doen wegsmelten. Het respect voor hem verdween. Het was trouwens Gatti die de gesprekken met ons heeft beëindigd. Dat hij nu via zijn advocaten beweert dat we met hem louter over de oude onthullingen in Amerika hebben gesproken is pertinent onjuist. Er zitten veel onvolkomenheden en onjuistheden in de verklaring van zijn advocaten, die wij trouwens niet zelf hebben ontvangen.”

Heftige bijeenkomsten

“We zitten nog middenin een rouwproces. De wond moet helen. Er zijn veel verschillende culturen in ons orkest, en er wordt verschillend gedacht over deze tragedie. Daar moeten en willen we gesprekken over voeren. Zorgvuldigheid staat in alles voorop. Er zijn veel plenaire vergaderingen geweest, waar iedereen alles mocht zeggen. Dat waren soms heftige bijeenkomsten.

“Ik heb lang gewacht met interviews geven, omdat we zelf moesten bekomen van alles. We wilden de feiten helder op een rij krijgen, ook juridisch gezien, en ik wilde kunnen reageren los van al die heftige emoties die je in het begin hebt. Daarbij kwam dat we met de hoogst mogelijke spoed op zoek moesten naar vervangende dirigenten. Het was belangrijk voor mij om alle geplande concerten door te laten gaan. Midden in die razende storm over Gatti kostte dat heel veel tijd, maar het is gelukt.”

De advocaten van Gatti stellen dat zij zich vanwege de interviews die Raes nu heeft gegeven niet gebonden voelen aan de overeenkomst om te zwijgen tot de zaak geschikt is. Na een eerste bijeenkomst twee maanden geleden in Amsterdam ligt de zaak stil. Geschilpunt is vooral dat Gatti’s advocaten geen inzage krijgen in de verklaringen die de vrouwen bij de vertrouwenspersonen hebben gedaan, ook niet onder voorwaarde van strikte geheimhouding.

En dan is er nog de vraag over financiële compensatie voor de dirigent. In de verklaring zeggen de advocaten nu stappen te overwegen. Raes benadrukt in het gesprek diverse malen dat hij zijn mensen koste wat kost wil beschermen, maar denkt hij niet dat hij door het geven van de recente interviews juist het tegenovergestelde heeft bewerkstelligd van wat hij wilde? Kunnen de musici als het tot een rechtszaak komt nu wel anoniem blijven?

“Dat zijn hypothetische vragen, en ik ben geen jurist. We zullen onze mensen tot het uiterste blijven beschermen. Het was uitermate moedig van de vrouwen die zich bij ons meldden, daar heb ik veel van geleerd. Ik vind het zeer bewonderenswaardig dat zij het überhaupt aandurfden om erover te praten. Juridisch staan we sterk, daar ben ik van overtuigd. We hebben ons vanaf dag één juridisch goed laten adviseren. Maar ik wil eigenlijk helemaal niet juridisch denken, het gaat om een vertrouwensbreuk. Ik ben maar een intendant die van muziek houdt. Sommige beweringen in de pers hebben mij zeker persoonlijk geraakt, maar ik heb mijn geduld bewaard en ze niet ontkracht. Ik had tijd nodig om even goed te slikken. Ik ben geen boos mens, maar hierover wel triestig.”

Hoe kijkt Raes, een groot bewonderaar van Gatti als dirigent, terug op wat hij de moeilijkste zomer uit zijn leven noemt? Had het orkest veel geroddel en gespeculeer niet kunnen voorkomen door iets meer los te laten over hoe er geprobeerd was om met Gatti te praten? “Achteraf is het altijd makkelijker praten. Maar ik geef toe dat we in ons persbericht van 2 augustus misschien meer over het gevoerde hoor en wederhoor met Gatti hadden moeten melden. Ja. Maar nogmaals, we wilden niet met modder smijten, dus hebben we het zo sec mogelijk gehouden.”

De vraag is nu of Daniele Gatti zelf contact met de pers zal zoeken, om zijn kant van het verhaal te vertellen. De verklaring van zijn advocaten duidt daarop, maar vooralsnog heeft maestro Gatti, ondanks herhaalde verzoeken daartoe, niet persoonlijk willen reageren op alle berichtgeving in binnen- en buitenlandse pers.

Levend erfgoed

En dan nu kijken naar de toekomst, met het RCO House als nieuwe uitvalsbasis. Volgens Raes voelen de orkestleden zich prima hier. “De laatste tien jaar is er niemand naar een ander toporkest vertrokken. De musici blijven bij het orkest vanwege de dirigenten en vanwege de zaal zelf. En we hebben nog altijd gemiddeld 90 procent zaalbezetting op onze concerten.

“Voor ons is de grote vraag wat de overheid gaat doen met kunst. Die vierjarige cyclus, waarin we steeds opnieuw onze plannen moeten indienen, is voor ons achterhaald. We zijn levend erfgoed. Dat besef zou de overheid moeten omzetten in financiële zekerheid. Wij zetten in op excellentie, op steeds beter worden. Een beetje goed, dat kan niet. Excellentie heeft effect op de dirigenten die hier komen, en of ze hier wellicht chef willen worden. Een gesprek met de minister staat in de agenda.

“Europa en Nederland zijn veranderd. Er is polarisering, minder middenveld in de politiek. De periode van staatssecretaris Halbe Zijlstra, gecombineerd met uitlatingen van de PVV waren ronduit beledigend. Dat ging niet meer om geld of bezuinigingen alleen. Kunst zou a-politiek moeten zijn, laten we met respect opkijken naar het subtiele. Het heeft alles met onderwijs te maken, met gevoel voor geschiedenis, met media.

“We gaan praten met de NPO. In vijf jaar tijd is bij de NPO twee derde aan kunst en cultuur uit het uitzendschema verdwenen. We hebben in Nederland gerenommeerde instituten als het Internationaal Theater Amsterdam, De Nationale Opera, Het Nationale Ballet, ons orkest. We zouden hun producties op primetime moeten laten zien en niet alleen op nichezenders. Iedereen moet de kans krijgen om daar naar te kijken, niet alleen een elite. De traditie van onze eigen kerstmatinee, jarenlang live op televisie te zien, dreigt te verdwijnen. Dat mag niet gebeuren.

“We zouden onze blik minder op de Angelsaksische cultuur moeten richten, en meer richting het oosten moeten kijken. Overheden beseffen daar nog hoe belangrijk cultuur is. Maar ik ben iemand bij wie het glas altijd halfvol is. In de tien jaar dat ik hier was heeft het orkest 54 wereldpremières gespeeld, en heel veel Nederlandse premières van nieuwe composities. Die stukken zetten we bijna allemaal op cd in onze serie Horizon.

“Welk orkest doet dat nog? Het orkest wil dat zelf, niet alleen de schlagers spelen, niet altijd gaan voor makkelijk succes. De nieuwe chef-dirigent zal daar zeker invloed op hebben, een dirigent overigens die het orkest zelf mag kiezen. De musici kozen indertijd voor Gatti en zullen ook zijn opvolger kiezen.

“Het zoeken naar een nieuwe chef is geen wiskunde. We nemen de tijd. Er is nu rust, de dirigenten voor dit seizoen en voor het volgende zijn allemaal ingevuld. Er gaan dirigenten bij ons debuteren, misschien moet er een dirigent afzeggen omdat hij ziek is, en valt er een onverwachte maestro in die ons verrast. Je weet het nooit. De aanstelling van Gatti ging in ieder geval veel sneller dan verwacht. Wie weet.”

Lees ook:

Maakt Daniele Gatti een doorstart na de #MeToo-affaire die hem in Amsterdam zijn baan kostte?

Vorige week dirigeerde ­Daniele Gatti de eerste grote concerten na de ­affaire die hem begin augustus zijn baan als chef-dirigent van het Koninklijk Concertgebouworkest (KCO) kostte.