Het koeienverhaal is niet enkel zwart-wit

Kunsthistoricus Joke de Wolf richt de blik op een kunstwerk dat bij de actualiteit past. Deze week: koeien in de wei.

Het is een zoekplaatje, dit schilderij van Paul Gauguin. In de titel staat dat er koeien te zien zijn, maar het gaat niet om de zwart-witte Dick Bruna-koeien die we in Nederland gewend zijn. Met hun bruine en roodbruine vacht vallen deze exemplaren nauwelijks op in het landschap. Ze genieten van de beschutting van de bomen in hun wei.

Bovendien doen ze iets wat we koeien in Nederland nauwelijks zien doen. Althans, niet de zwart-witte stamboekmelkkoeien, die vanwege hun aantal en de stikstof in hun vlaaien nauwelijks nog welkom zijn. Die hebben, als hun grasmat niet wordt begrensd door prikkeldraad of een hek, hooguit een sloot met steile helling om op uit te kijken. Rustig afdalen naar een drinkplaats is lang niet altijd mogelijk.

Paul Gauguin kennen we vooral van zijn gecompliceerde samenwerking met Vincent van Gogh (die aan het eind van hun vriendschap een stuk van zijn oor sneed), zijn excursies naar Bretagne en zijn uiteindelijke vertrek in 1895 naar Polynesië, waar hij zich concentreerde op het schilderen van naakte, érg jonge vrouwen in een paradijselijke omgeving.

Deze koeien schilderde hij tien jaar eerder, en je kunt zeggen dat de kunstenaar qua thema niet ver is afgeweken.

Gauguin was eerst effectenhandelaar, en trouwde met de Deense Mette Gad, met wie hij vijf kinderen kreeg. Hij begon op zijn 25ste met schilderen. Vanwege een beurskrach in 1883 verloor hij zijn baan en verhuisde hij met zijn gezin – toen nog wel – naar Rouen, om daarna naar Denemarken te vertrekken. Gauguin was geen geboren huisvader en verliet zijn gezin begin 1885 om zijn carrière als schilder voort te zetten. Hij woonde tijdelijk in Dieppe, in Normandië, toen hij dit tafereel schilderde.

Het schilderij is nog tot 17 juli te zien in het Fries Museum, als onderdeel van de tentoonstelling À la campagne. Misschien zijn koeien wel de meest geschilderde dieren in het Nederlandse landschap. Sinds De stier van Paulus Potter, in de zeventiende eeuw, is het koeienportret bijna een nationaal symbool geworden. Met hun grote ogen, rustige natuur en herkenbare geluid vertolken ze rust en gemoedelijkheid. Tegelijk betekent het hebben van koeien ook rijkdom vanwege het vlees en de melk.

De ster van het doek

Anders dan in de Hollandse koeien van Potter, die de dieren vaak imposant tegen de horizon laat afsteken, zijn de koeien van Gauguin onderdeel van het land. Rembrandt en Vermeer kenden de truc al om de aandacht van de toeschouwer op de hoofdpersoon te richten: ze laten alle andere aanwezigen kijken of wijzen naar die centrale figuur. Hetzelfde doet Gauguin hier met de blikken van de aanwezige koeien: de drie aan de linkerkant, die met hun bles en vorm duidelijk afsteken tegen het groene weiland, kijken alle drie naar het midden van het schilderij. En ook de boomstammen komen alle drie samen bij de ster van het doek: de drinkende koe.

Pas later zou de kunstenaar fellere kleuren ontdekken, abrupte afsnijdingen gebruiken en naar warmere oorden vertrekken. Hij bleef zoeken naar mensen en natuur die ongerept waren, onbeschadigd door de invloeden van wat vooruitgang wordt genoemd, machines, quota en subsidies. Een idylle zoals hij die hier al in 1885 had vastgelegd.

Joke de Wolf kiest elke week een kunstwerk dat in het hart van de actualiteit past. Eerdere afleveringen van Het Oog van De Wolf vindt u hier.