Het gruwelijke verhaal van een politieke gevangene in Iran

Keyvan Shahbazi vertelt in gefictionaliseerd verslag onderkoeld en soms zelfs komisch over de gruwelen in Iran, waar hij politiek gevangene was.

In 1983 week de 19-jarige Iraniër Keyvan Shahbazi uit voor het bewind van ayatollah Khomeini en belandde als asielzoeker in Nederland. Aanvankelijk kon hij haast niet geloven hoe vrij men hier was. ‘Vrij zijn om te denken wat je wilt, om te zeggen wat je wilt en om te ­lezen en schrijven wat je wilt. Zonder angst of vrees voor een represaille.’

Shahbazi studeerde psychologie, kreeg een baan bij de Politieacademie en werd columnist voor de Volkskrant. Zijn stevige meningen over de islam werden hem lang niet altijd in dank afgenomen en kostten hem op den duur zijn plek. Vrijheid van meningsuiting kent ook hier zijn beperkingen. Nu vertelt hij zijn verhaal in de autobiografische roman De Amerikaan van Karadj.

Hoofdpersoon Piruz Sabet is hier het alter ego van de auteur. In 1981, op de laatste dag van zijn middelbareschoolexamen, kijkt Piruz in de loop van een geweer. Het wordt op hem gericht door een klas­genoot die is geronseld om tegenstanders van het regime op te sporen en te arresteren. Daarmee begint een maandenlange periode van gevangenhouding en marteling.

Huiveringwekkend

Shahbazi vertelt zijn verhaal grotendeels op een onderkoelde, soms zelfs komische toon, waardoor de gruwelijke scènes niet met­een tot je doordringen. Maar in hun opeenvolging worden ze steeds huiveringwekkender. Twee voorbeelden. Op een gegeven moment wordt Piruz met zijn naderhand gearresteerde boezemvriend geconfronteerd. In zijn aanwezigheid krijgt die te horen dat ­Piruz hem zogenaamd heeft verraden. Wanneer de vriend geëxecuteerd wordt, ‘kroop schuldgevoel als slangengif langzaam de geest van Piruz binnen’.

In een andere scène wordt Piruz samen met een medegevangene opgehaald om te worden doodgeschoten. Als er wordt gevuurd valt de man naast hem neer, hij blijft ongedeerd. ‘Het is toch nog niet de tijd om je te verlossen’, krijgt hij te horen. ­Later gebeurt dat nog eens. ‘Het is alsof zijn lichaam niet meer bestaat. Hij bestaat alleen in zijn hoofd.’

Herinneringen aan zijn liefdeloze kinderjaren bieden geen troost. Thuis was lijfstraf de enige vorm van lichamelijk contact. Toen zijn juf de kinderen opdroeg om voor Moederdag een kaartje te maken met ‘Moeder, ik hou van je’, vroeg Piruz of er in plaats van ‘moeder’ misschien ‘oma’ of ‘tante’ mocht ­komen te staan. Dus niet.

Mettertijd groeide er in Piruz een drang om weg te komen van alles dat hem inperkte, het benauwende gezinsleven, daarna ook het verstikkende staatsregime dat aanvankelijk veel beloofde, maar al snel begon op te treden tegen alles wat afweek van de islamitische leefregels. Toen de universiteiten gesloten werden en Piruz’ toekomstdromen in duigen vielen, wist hij dat hij weg moest. Hij sloot zich aan bij een groep jongens met wie hij een ideaal deelde: ‘om zonder angst te kunnen zeggen en schrijven wat je dacht, om zonder angst te kunnen lezen wat je wilde’. Zijn arrestatie liet niet lang op zich wachten.

Lichamelijk en geestelijk een wrak

Wanneer Piruz ten slotte wordt vrijgelaten en in een psychiatrische inrichting belandt, is hij lichamelijk en geestelijk een wrak. Toch lukt het hem, om ondanks tal van moeilijkheden, via Turkije naar Nederland te vluchten en daar een nieuw leven te beginnen.

De Amerikaan van Karadj is een intense en beklemmende roman van een schrijver die de onderdrukking aan den lijve heeft ervaren en overleefd, en hier zijn eigen plaats heeft weten te vinden, iemand met een authentiek en urgent verhaal dat het verdient te worden ­gehoord.

Keyvan Shahbazi
De Amerikaan van Karadj
Atlas Contact; 303 blz. € 22,99