Het eerherstel voor futuristische snelheidsduivels in Kröller-Müller oogt wat rommelig

Het futurisme was niet de meest knuffelbare kunststroming. Maar de ideeën over hoe kunst en dagelijks leven samen kunnen gaan, hebben wel andere kunstenaars geïnspireerd, valt te zien in museum Kröller-Müller in Otterlo.

Toekomstdromen komen vaak slecht uit. Je loopt zo voorbij aan de tekeningen van De nieuwe stad van Antonio Sant’Elia uit 1914. Wij eenentwintigste-eeuwers zien daarop flats en tunnels die doen denken aan de bombastische architectuur van de jaren zeventig en tachtig, van Hoog Catherijne in Utrecht of New Babylon in Den Haag. Winderige, onaangename plaatsen die inmiddels alweer zijn getransformeerd en vergroend.

Maar voor Sant’Elia was zijn Città Nuova een toekomstdroom. In Italië, waar elke straathoek doorbuigt onder de last van een rijk verleden en waar de schapen graasden tussen de resten van de Romeinse tempels was zo’n strakke torenflat extreem radicaal.

Snelheid, technologie en geweld

Sant’Elia haakte aan bij de ideeën van Filippo Tomasso Marinetti, de Italiaanse dichter die in 1909 een manifest had gepubliceerd over de ‘Futuristische kunst’. Daarin had hij snelheid, technologie en geweld bejubeld en verklaard dat musea en bibliotheken vernietigd moesten worden. Vooruit, zei Marinetti, weg met die oude kunst, en snel een beetje!

Hoewel Marinetti en zijn vrienden allemaal in Parijs woonden, omdat dat hét centrum was van de moderne kunst, haakten vooral Italiaanse kunstenaars aan bij de ideeën die Marinetti in nog veel meer manifesten verwoordde. Met schilderijen en beelden met veel schuine strepen die beweging suggereren, maar dus ook in architectuur, poëzie en mode, stuurden ze aan op radicale breuken met het verleden. Dat ze daarin niet de enigen waren, is de komende maanden in het Kröller-Müllermuseum te zien.

Het futurisme & Europa is een tentoonstelling die ook in ambitie de stoere woorden van Marinetti volgt. Het museum koos ervoor niet ‘alleen maar’ een samenvatting te geven van de belangrijkste kunstwerken, kunstenaars en ideeën, het vroeg een Italiaanse hoogleraar een nieuwe blik te werpen op het futurisme. Deze Fabio Benzi constateerde dat de stroming vanaf het begin last had van een imagoprobleem: Marinetti legde zo de nadruk op zijn overtuiging dat alleen Italianen echte futuristen konden zijn, dat kunstenaars van andere nationaliteiten zich er niet welkom bij voelden.

Mussolini

En dat Marinetti in de jaren dertig blééf flirten met de fascistische beweging van zijn vriend Benito Mussolini was ook geen goede reclame. Ook Hélène Kröller-Müller had geen werk van de futuristen in haar collectie, iets dat ze later betreurde. Pas in de jaren zeventig werd er een eerste werk van Giacomo Balla aangekocht.

Maar overlapping en invloed was er wel degelijk, wil deze tentoonstelling laten zien. Daarvoor zijn meer dan tweehonderd kunstwerken van allerlei Europese stromingen uit dezelfde tijd gekozen en naast die van de futuristen gehangen, gezet en geplaatst. Zo hangt er naast de tekeningen van Sant’Elia een ontwerp voor een ‘moderne stad’ van Le Corbusier uit 1922 en staat er een model van een glazen wolkenkrabber van Ludwig Mies van der Rohe uit datzelfde jaar.

Hetzelfde geldt voor de poëzie, waarbij alleen al de opmaak van de uitgave van Marinetti’s gedicht Zang Tumb Tumb uit 1914 een en al spektakel en geluidsexplosies belooft. Marinetti schreef het naar aanleiding van zijn ervaring als oorlogscorrespondent bij de eerste Balkanoorlog. Helaas is de geluidsopname die er van het gedicht is gemaakt, niet te horen in de tentoonstelling, maar wel makkelijk online te vinden.

En ook de voor de Nederlandstalige bezoeker zo logische Boem paukeslag van Paul van Ostaijen uit 1922 ontbreekt. Je kunt niet alles tonen van die tijd, maar waarom bepaalde werken wel en andere niet te zien zijn, wordt niet duidelijk. Ook eisen al die kunstenaars, stromingen en ontwikkelingen en taaie toelichtingsteksten wel veel schakel- en denkkracht van de bezoeker. Je moet maar net weten hoe het ook alweer zat met Bauhaus, de Stijl, de constructivisten en tijdgenoten.

Dagelijks leven

Veel aandacht gaat naar de futuristische idealen waarbij kunst in het dagelijks leven moest worden verbonden: met theaterontwerpen, reclames, mode, meubels en zelfs volledige huizen. Balla, vooral bekend als schilder van soms uitermate grappig aandoende ‘bewegende’ dieren en mensen, ontwierp vanaf 1912 ook spectaculaire kleding, zoals hij die omschreef in een pleidooi voor vestito antineutrale – niet neutrale kleding. Met pakken met flitsende pijlen en bliksemschichten in felle kleuren moesten Italianen partij kiezen en vóór de oorlog zijn, stelde Balla. In de jaren twintig richtte de kunstenaar zich steeds meer naar binnen en nam hij afstand van Marinetti’s flirts met het fascisme.

Het is bijzonder om zo’n grote dwarsdoorsnede van een periode uit de kunstgeschiedenis in Nederland samen te zien en het is mooi dat de collectie van het Kröller-Müller museum daar soms goed op aansluit. Wel is het jammer dat hierdoor de focus soms wat moeilijk te vinden is.

Ook jammer is dat er om de politieke en gewelddadige interesses van deze totaalkunstenaars wordt heen gedraaid. Alsof we er niet aan moeten denken dat sommige van deze toekomstdromen, hoe beangstigend ze soms ook waren, werkelijkheid zijn geworden. Sant’Elia zelf heeft zijn ontwerpen overigens nooit kunnen zien. Hij overleed in 1916, 28 jaar oud, op het slagveld.

Lees ook:

Hoe de revolutie de Russische avant-gardisten vermaalde

Sjeng Scheijen schrijft over het spel van Russische kunstenaars als Malevitsj of Tatlin, versus de wrede werkelijkheid van de bolsjewisten.