Hernán Cortés: in Spanje herdacht als held, in Mexico als satan

In Medellín, het Spaanse geboortedorp van de veroveraar, is ontdekkingsreiziger Hernán Cortés overal. Op de marmeren gedenkplaten aan het stadhuis, dat aan het Hernán Cortés-plein ligt. Op een sokkel, in brons gegoten, met een wapen in de ene en een kruis in de andere hand, een strijdlustige blik vanonder zijn helm. Op de muurschildering in een dorpsbar, met achter zich knielende indianen.

Hier, diep in het Spaanse binnenland, wordt de aftrap gegeven voor de herdenking van de vijfhonderdste verjaardag van Cortés' aankomst in het huidige Mexico. De rest van het jaar vinden rond de herdenking door heel Spanje culturele activiteiten plaats.

Listige allianties

Cortés zette in 1519 met een paar honderd man voet aan wal rond het huidige Veracruz aan de Golf van Mexico. Met paarden, Europees wapentuig en door listige allianties met inheemse volken wist hij binnen twee jaar het Azteekse rijk ten val te brengen. Miljoenen lokale bewoners kwamen de daaropvolgende jaren om het leven door ziektes die de Spanjaarden in de Nieuwe Wereld introduceerden.

Een bont gezelschap van vermaarde onderzoekers en zelfs nazaten van Cortés zijn hier in Medellín begin april bijeen om de historische erfenis van de beroemde veroveraar te redden. Mexico daarentegen ziet weinig reden voor een feestje.

Al tijdens de voorbereidingen voor de viering van het jubeljaar in Spanje was de linkse Mexicaanse president Andrés Manuel López Obrador duidelijk: in een eind maart uitgelekte brief vroeg hij de Spaanse koning Felipe VI en de paus excuses te maken voor de misdaden gepleegd tegen de inheemse bevolking tijdens de verovering en daarna.

Worsteling

Door de meeste inwoners van Medellín wordt Cortés, 'de belangrijkste zoon van deze grond', op handen gedragen. Dat vertelt Antonio Parral, de burgemeester van Medellín. De rel rond Cortés laat volgens de burgervader vooral de worsteling van Spanje met zijn eigen historie zien. "Het stemt mij treurig dat zo'n belangrijk persoon voor de geschiedenis van Spanje niet genoeg gewaardeerd wordt. In de 21ste eeuw buigen we nog steeds ons hoofd als we terugkijken."

'Eeuwen later aan iedereen excuses vragen' heeft geen zin, vindt Parral. "Wij weten heel goed dat wij zelf het resultaat zijn van de overheersing van de Romeinen en de moslims. Wij zijn daar trots op." Tijdens de openingsspeech in de congreshal tegenover de Hernán Cortés-school laveert hij diplomatiek: "We moeten Cortés leren kennen. Zowel zijn goede als zijn slechte kanten".

De Spaanse politiek stond op de achterste benen toen de brief van de Mexicaanse president aan de koning van Spanje opdook. De roep om excuses komt dan ook op een moment dat de partijen in aanloop naar de verkiezingen eind april zich van hun meest patriottische kant laten zien.

Rode verf

Dat is ook te zien in Medellín: aan het hek rond het standbeeld van Cortés heeft de extreem-rechtse partij VOX een lintje met de Spaanse vlag geknoopt. In 2010 werd de bronzen Cortés nog met rode verf besmeurd uit protest tegen de 'wrede en arrogante verering van de genocide (...)', stond erbij vermeld. Het nationalisme is in Spanje aan een opmars bezig vanwege de aanhoudende spanningen met de Catalaanse separatisten. Een rel over de Spaanse historie is koren op de molen van met name de rechtse oppositie.

Een 'ontoelaatbare belediging' aan het adres van het Spaanse volk, oordeelde Albert Rivera, voorman van het centrum-rechtse Ciudadanos, over de brief van de Mexicaanse president. Die moet er maar aan herinnerd worden dat de Spanjaarden wel mooi een eind maakten aan de macht van moordende stammen, beet Rafael Hernando, parlementariër van de conservatieve Volkspartij, López Obrador in een tweet toe.

Ook de regering van de sociaal-democraat Pedro Sanchéz liet weten dat van excuses van de koning geen sprake kon zijn. Beter was het te kijken naar de gedeelde historie, vriendschap en samenwerking tussen Spanje en Mexico, opperde het Moncloa, de residentie van de premier. Alleen het uiterst linkse Podemos was het roerend met de Mexicaanse president eens.

José Julián Barriga, journalist en spreker op het congres, weet wel waar alle ophef over Cortés vandaan komt. De polemiek is volgens hem het resultaat van de Zwarte Legende (Leyenda Negra), een eeuwenoude 'propagandacampagne' van Spanje's historische vijanden om het Spaanse rijk als wreed en bloeddorstig af te schilderen.

Barriga ziet dat de Zwarte Legende ook eeuwen later nog het prestige van Spanje aantast. "En Spanje houdt zijn mond", zegt Barriga. "Het ontbreekt hier aan marketing. Toen Spanje machtig en rijk was, deden ze er niet aan, en nu nog steeds niet."

Excessen

Conservatieven ontkennen elke kritiek op de Spaanse geschiedenis gewoonweg, progressieven zijn het er altijd roerend mee eens, foetert hij. Barriga vindt dat Spanje de gewelddadige excessen met name aan het begin van de verovering moet erkennen. Dergelijke excessen waren overigens eerder regel dan uitzondering bij kolonisatieprocessen door landen die net uit de Middeleeuwen kwamen, stelt Barriga. Hij vindt dat Spanje 'anders dan andere koloniale machten' tenminste probeerde dit later actief in te perken.

Wat volgens Barriga ook niet helpt, is dat onder de dictatuur van Franco (1939-1975) de Spaanse geschiedenis als een waar heldenepos werd uitgedragen. Voor een kritische noot was geen ruimte. Daardoor zouden Spanjaarden nu schromen om ook de positieve kanten van de eigen historie te zien.

Prominent genodigde is Christian Duverger, die een onderzoeksleven aan Cortés wijdde. De Parijse historicus ziet de veroveraar als een 'onfortuinlijke' figuur in de Spaanse geschiedenis. "In Spanje kennen ze hem niet goed. In Mexico wordt hij als satan zelf gezien", vertelt Duverger, die naar eigen zeggen als Fransman het getouwtrek over het historisch gelijk tussen Spanje en Mexico bespaard is gebleven. Dat krijgen zij volgens de academicus door de schoolboekjes ingepeperd.

Hoe het dan wel zit? Cortés was een extremeño (afkomstig uit Extremadura) die 'inheems' werd, aldus Duverger. Zijn veroveringssuccessen dankte hij aan zijn inzicht in pre-Colombiaanse culturen. "Cortés hoorde bij twee werelden", stelt de Fransman, waar geen goed-foutschema bij zou passen.

Hoewel in Mexico behalve de president ook academici uitermate kritisch zijn op de historische figuur van Cortés, lijken zowel de Mexicaanse als de Spaanse experts in Medellín milder gestemd. In de congreshal prijst een Mexicaanse onderzoeker de positieve rol van technologie die de Spanjaarden meebrachten naar de Nieuwe Wereld. Een met decoraties behangen Spaanse kolonel geeft een wervend exposé over het militaire inzicht van Cortés bij de inname van de Azteekse hoofdstad Tenochtitlan.

Roep om excuses

Maar waar zijn de hoogwaardigheidsbekleders? De organisatie had eigenlijk toch wel op een regeringsafvaardiging uit Madrid gerekend. Of op z'n minst een vertegenwoordiger van de regioregering van Extremadura. Niemand meldde zich. Ook de koning niet, die in het erecomité van de congresorganisatie zit. De Mexicaanse ambassadrice die acte de présence zou geven, zei op het laatste moment af. Komt dat allemaal door de roep om excuses van de Mexicaanse president?

"Zoals het een goede diplomaat betaamt, zeg ik: geen commentaar", laat José Antonio Mendoza van het Mexicaanse cultuurinstituut zich ontvallen. Hij is wél naar Medellín gekomen. Dat de ambassadrice er zelf niet is, heeft volgens Mendoza overigens niets met het politieke rumoer te maken. Zij moest deze dagen plotseling toch ergens anders zijn.

Volgende maand herdenkt het leger de veroveraar, maar grote institutionele plichtplegingen blijven achterwege. De regering in Madrid geeft als reden dat de vorige conservatieve regering geen grootse viering begroot heeft.

Selfie

Lichtpuntje te midden van alle reuring is dat Cortés' nalatenschap bezoekers naar Medellín brengt. Onlangs werden verloren gewaande resten van diens geboortehuis, dat door Napoleontische troepen in 1809 was vernield, teruggevonden. Het bouwen van een replica van het geboortehuis zou een nieuwe impuls zijn voor toeristen die in Medellín al graag een selfie nemen bij de bronzen Cortés. “Bezoekers willen graag rondlopen op zijn geboortegrond", zegt de burgemeester trots.

Dat neemt niet weg dat Álvaro de Llanza, gekleed in een keurig geruit jasje, kwastjes op de schoenen, liever niet met zijn titel te koop loopt. De Madrileen is de zeventiende Markies van de Vallei van Oaxaca (een Mexicaanse deelstaat), en daarmee een afstammeling van Cortés.

De Llanza, in het dagelijks leven investeerder, mijdt de publiciteit. Er kleeft gewoon te veel onenigheid aan zijn voorvader. De organisatie heeft hem toch gestrikt om op het congres te spreken. "Ik blijf liever onder de radar", legt de markies uit. "Ik heb 0,0007 procent van Cortés. Misschien maar één nagel!".

Lees ook:

Spanje zal geen ‘sorry’ zeggen tegen Mexico

De Mexicaanse president Obrador wil excuses van Madrid vanwege de misdaden die de Spanjaarden pleegden tijdens de verovering van Mexico, 500 jaar geleden. Spanje voelt daar niets voor.