Helaas is de explosieve kunst van Maria Prymachenko ook in Kiev niet veilig

Kunsthistoricus Joke de Wolf richt de blik op een kunstwerk dat bij de actualiteit past. Deze week: internationale vrouwendag.

Kunstwerken mogen soms een explosieve uitwerking hebben op toeschouwers, je verwacht niet dat ze hoge prioriteit hebben in een oorlog. Toch beschoot het Russische leger vorige week zaterdag, bij het binnenvallen van de stad Ivankiv, als eerste het plaatselijke historisch museum.

Dat museum bezat 25 werken van Maria Prymachenko, een van de bekendste Oekraïense volkskunstenaars. ‘Een bewuste aanval op de Oekraïense cultuur’, noemde Anastasia Prymachenko het, de 26-jarige achterkleindochter van de kunstenaar.

Maria Prymachenko werd in 1909 geboren in een gehucht bij Ivankiv, zo’n tachtig kilometer ten noorden van Kiev. Haar vader was timmerman, van haar moeder leerde ze borduren, weven en schilderen in de traditionele Oekraïense volksstijl. Na een polio-besmetting was ze lange tijd aan huis gebonden, pas na veel operaties kon ze weer lopen.

Ze herinnerde zich hoe ze bij het ganzenhoeden bij een strandje terechtkwam en daar in het rivierstrand begon te tekenen, en daarbij blauwe klei onder het zand ontdekte. Met die pigmenten begon ze eerst de muren van haar huis te beschilderen met bloemen en dieren, zoals gebruikelijk in de Oekraïense volkskunst.

Later schilderde ze ook met waterverf op papier: fantasiedieren en bloemen in felle kleuren. Oude legendes brachten inspiratie, maar ook actuele gebeurtenissen – in de jaren zeventig maakte ze zelfs een tekening naar aanleiding van de kernwapendreiging. Op dit werk uit 1978 schilderde ze een ‘beest dat de heuvel afrent’, de bloemen op z’n vacht lijken inderdaad de snelheid te benadrukken.

Een collega-kunstenaar zorgde ervoor dat haar werk in 1936 in Kiev op een grote volkskunsttentoonstelling te zien was, en later in Moskou en Sint-Petersburg. En het jaar daarna was het werk te zien op de wereldtentoonstelling in Parijs.

Pablo Picasso maakte een diepe buiging voor haar

Pablo Picasso, die op diezelfde tentoonstelling zijn beroemde Guernica-schilderij presenteerde, was onder de indruk van het werk van Prymachenko. Hij zou gezegd hebben een ‘diepe buiging te maken voor het artistieke wonder van deze briljante Oekraïense’ en Marc Chagall zag de fabeldieren in zijn eigen werk als ‘verwanten van haar rare beesten’. Prymachenko kreeg een gouden medaille voor haar werk.

Terug thuis ontmoette zij haar man bij het ziekenhuis, in maart 1941 werd hun zoon Fedir geboren. Kort daarna moest haar man naar de oorlog, hij kwam om in Finland en Maria’s broer werd vermoord door de nazi’s. Prymachenko keerde terug naar Ivankiv en werkte op een collectieve boerderij, pas in de jaren zestig pakte ze het schilderen weer op.

Dat bleef niet onopgemerkt: ze kreeg in 1966 de belangrijkste Oekraïense kunstprijs, haar werk verscheen op postzegels en op een munt, na haar dood in 1997 wordt haar werk gezien als cultureel Oekraïens erfgoed. In 2009 opende in Kiev de Maria Prymachenko-boulevard.

Kunst van vrouwen wordt in Nederlandse musea pas sinds kort een beetje serieus genomen. En buiten die musea is het evenwicht ook nog ver te zoeken, zo is slechts 12 procent van alle Nederlandse straten vernoemd naar een vrouw, inclusief godinnen en vrouwen van belangrijke mannen. Dat is in Oekraïne dus anders.

Helaas wisten de Russen ook hoe geliefd Prymachenko is. Niet al haar werk is verloren gegaan. Toen een vriend van achterkleindochter Anastasia vorige week zag dat het museum in brand stond, wist hij tien schilderijen op posterformaat uit het gebouw te redden. Nog 650 van haar werken zijn in bezit van het Oekraïens Nationaal Kunstmuseum van toegepaste volkskunst in Kiev, maar ook daar is hun veiligheid helaas niet gegarandeerd.