Harstads ‘Heterdaad’ is eerder een literaire farce dan een serieuze roman

Na zijn alom bejubelde ‘Max, Mischa & het Tet-offensief’ pakt de Noor Johan Harstad nu uit met iets totaal anders. Want ‘Heterdaad’ is eerder een literaire farce dan een serieuze roman. De schrijver heeft zich zichtbaar vermaakt met het schrijven van dit merkwaardige boekwerkje. En wat meer is, ook de lezer amuseert zich kostelijk tijdens zijn tocht doorheen deze verrassende bladzijden, die satirisch, grotesk en tragikomisch tegelijk zijn.

Een inleiding leert ons dat het boek geschreven zou zijn door de fictieve auteur Frode Brandeggen (1970-2014). Volgens de ‘biografie’ aan het begin van het boek schreef Brandeggen ooit een avant-gardistische roman van zomaar eventjes 2322 pagina’s: ‘Konglomeratische adem’. Maar niemand kocht dit onleesbare boek, zodat uitgeverij Gyldendal zich genoodzaakt zag de hele oplage te vernietigen. Die teleurstelling zou Brandeggen later compenseren door op zoek te gaan naar een vorm die ‘een groter publiek zou aanspreken’. Het leidde tot vijftien microromans rond privédetective Heterdaad. Met een ferme knipoog laat de ‘biograaf’ ons weten dat Brandeggen zijn inspiratie haalde bij het Franse ‘Mouvement artistique du banalisme’, ‘een literaire beweging die het weglaten, het vermoorden van de spanning en het benadrukken van het onbetekenende hoog in het vaandel had staan’.

Plezier in voetnoten

En inderdaad, de vijftien uiterst korte romans rond detective Heterdaad zijn van elke spanning ontdaan: de detective is altijd gewoon toevallig op de plaats van de misdaad, ziet daar een boef en rekent die zonder enige vorm van weerstand in, veelal onder het prevelen van de vermanende bezwering dat hij naar de gevangenis moet. Natuurlijk is dat vreemd, saai zelfs. Maar het plezier zit in de voetnoten, geschreven door de ook al fictieve notenschrijver Bruno Aigner, die Brandeggen heeft ontmoet en nu zijn nagelaten romans bezorgt en annoteert. Via die voetnoten leren we alles over de bizarre opzet.

In ‘Heterdaad zit erbovenop’ staat letterlijk: ‘Hij deed zijn ogen open. Dat hielp.’ Daarop commentarieert Aigner dat we hier te maken hebben met Brandeggens kritiek op de misdaadliteratuur, ‘waar de lengte van de boeken te wijten is aan het gegeven dat de detective de tijd van de lezer mag verspillen door niet goed om zich heen te kijken.’ En nog: ‘Hij vond alle dwaalsporen en talloze mogelijke verdachten vermoeiend.’ Helemaal ironisch wordt het als Aigner beweert: ‘De zaak wordt opgelost voordat je de kans krijgt je te vervelen.’ Brandeggens uitdrukkelijke bedoeling is dan ook om misdaadromans te schrijven voor mensen die houden van misdaadromans, maar niet van lezen. Weer elders vernemen we dat Brandeggen sterk gekant is tegen het ‘show, don’t tell’-dogma’, omdat ‘de lezer wel iets beters te doen heeft dan tussen de regels door te moeten lezen’. Dus heeft hij dit dogma vervangen door het ‘Tell’em like it is’-model.

Harstads hele insteek beoogt natuurlijk een stevige kritiek op het winstbejag van uitgeverijen, die liever commercieel goedlopende thrillers uitgeven dan serieuze romans, maar ook de avant-garde-roman krijgt fijne vegen uit de pan. Tussen alle literaire theorieën door, vernemen we ook het een en ander over Brandeggens achtergrond. Hij wordt tragisch neergezet als het kind van een compleet gestoorde vader, iemand die haat koestert tegenover zowat alles wat er bestaat, niet in de laatste plaats zijn zoon, die hij zijn hele jeugd lang vernedert en beschimpt.

‘Heterdaad’ is misschien niet meteen een echte ‘must read’ het blijft wel een erg geestig intellectueel spel rond commerciële en ‘serieuze’ literatuur, alter ego’s en de verhouding tussen fictie en werkelijkheid. Harstads ironische aanpak, die tot uitdrukking komt in perfect geformuleerde, ontluisterende observaties, werkt verleidelijk. Minder aantrekkelijk is de lectuur in letterlijke zin, want met pakweg een eindnoot om de twee romanzinnen, blijf je aan het bladeren.

Oordeel: geestig, intellectueel spel met genres.

Johan Harstad
Heterdaad
Vert. Paula Stevens Podium; 240 blz. € 20,50

Recensenten van Trouw bespreken pas verschenen fictie, non-fictie, jeugdliteratuur en thrillers. Meer recensies leest u hier.