‘Foute’ vogels in Teylers Museum: wat doe je met prachtige kunst gemaakt door een slavenhouder?

Kun je genieten van kunstwerken die gemaakt zijn door iemand die tientallen slaven voor zich liet werken? Dat is de lastige vraag die bezoekers van Teylers Museum in Haarlem moeten beantwoorden als ze de tentoonstelling Vogelpracht bezoeken.

Uit kunstzinnig oogpunt moet het antwoord haast wel ‘ja’ luiden. De prenten van die slavenhouder, John James Audubon (1785-1851), zijn met stip de mooiste vogels in de zaal. Maar ze zijn ook de foutste.

“Het past in de traditie van dit museum, dat is ontstaan in de Verlichting, om mensen de informatie te geven zodat ze zelf een oordeel kunnen vormen”, zegt directeur Marjan Scharloo. Ze vindt het verhaal er juist interessanter van worden. De nogal bewierookte Audubon blijkt niet alleen een begenadigd kunstenaar en ornitholoog te zijn, maar ook een duistere kant te hebben. “En die geschiedenis gaan we natuurlijk niet wegpoetsen.”

Hij kocht een kano inclusief tot slaaf gemaakten

De voorover gebogen flamingo is verreweg Audubons bekendste prent, hij hangt in menig huiskamer boven de bank. Maar Audubon tekende wel duizend vogelsoorten. Zijn ambitieuze plan was om alle vogels van Amerika vast te leggen in een boekenserie, The Birds of America. Daartoe trok hij begin negentiende eeuw jaren door de wildernis. Scharloo: “Om op expeditie te gaan kocht hij een kano inclusief tot slaaf gemaakten. Toen hij terugkeerde werd de boot met de tot slaaf gemaakten weer doorverkocht.”

Dat Audubon ook weleens een nieuwe soort verzon om zo de publiciteit te halen, is eveneens reden voor discussie. Maar die slaven maken zijn positie vandaag de dag echt ingewikkeld. Zeker ook voor de National Audubon Society, de Amerikaanse vogelbescherming die zijn naam draagt. Daar werd de discussie aangezwengeld door de zwarte ornitholoog Joseph Drew Lanham.

In Audubons tijd was het bezit van slaven in het zuiden van de Verenigde Staten nog legaal, maar in het noorden en elders in de wereld was de weerstand tegen de slavernij destijds al groot. Dus het argument dat hij nu eenmaal kind van zijn tijd was, gaat deels mank, stelt Lanham. Audubon schreef vol trots in een van zijn reisverslagen dat hij een groep gevluchte slaven, die hij in een moeras aantrof, weer terugbracht naar een plantage ‘waar ze zo gelukkig waren als slaven doorgaans kunnen zijn’.

Astronomisch bedrag

Teylers Museum bezit een van de tweehonderd complete uitgaven van The Birds of America. Het museum nam in 1833 bij de zoon van Audubon een abonnement op de serie waaraan zijn vader toen nog volop werkte – hij zou er twaalf jaar over doen. Destijds betaalde het museum er al een astronomisch bedrag voor, nu zijn ze miljoenen waard. 435 met de hand ingekleurde prenten verdeeld over vijf banden, die opengeslagen in de tentoonstelling liggen.

De vogels zijn levensgroot weergegeven op vellen van 70 bij 100 centimeter – die flamingo paste dus alleen maar door hem zo raar gebogen af te beelden. Audubon zette een nieuwe standaard voor de weergave van vogels: hij beeldde ze niet statisch af, zoals tot dan toe gebeurde, maar heel levendig, in hun natuurlijke omgeving. Op de tentoonstelling kun je ze vergelijken met het vaak wat stijvere werk van tijdgenoten en je ziet hoe Audubon navolging kreeg.

Voor Teylers was het geen discussie of deze invloedrijke kunstenaar een plek zou krijgen. “Hij stond aan het begin van de moderne ornithologie.” Al wordt er ook een tekstpaneel aan zijn slavernijverleden gewijd.

‘Vogelpracht’ in Teylers Museum Haarlem is te zien tot en met 9 januari.

Lees ook:

Slavernijtentoonstelling in het Rijksmuseum: deze halsband werd dus niet gedragen door een hond

De slavernijtentoonstelling in het Rijksmuseum maakt één ding duidelijk: aan deze gitzwarte bladzijde uit de geschiedenis valt écht niet meer te ontkomen.