Film kijken vanavond? Zet het geluid uit om te ervaren hoe spannend en bepalend de montage is. Deel 4 van een cursus, om de eigen kijk- én luisterervaring te verdiepen.
De haai in Jaws, de douchemoord in Psycho: hebben we die echt gezien? Montage stuurt wat we zien en wat we dénken te zien. Montage laat je springen in tijd en ruimte, montage bepaalt de sfeer en toon. De ruggengraat van film: dat is montage.
Met montage bepalen filmmakers wat we wel en niet in beeld krijgen. Veel is suggestie: het is de kijker die de verbanden legt. Zie je een mes en vervolgens een angstig gezicht, dan ‘maak’ je als toeschouwer eigenlijk de moord. Psycho-regisseur Alfred Hitchcock was een meester in het bespelen van ons brein.
Verstandige poortwachter
Montage is in essentie het aan elkaar plakken van filmbeelden. De editor is een verstandige poortwachter die van een enorme berg filmopnamen een logisch verhaal maakt.
Is dat al een flinke klus, in de montagekamer gebeurt veel meer. Je kunt de kijker van het ene op het andere moment meenemen naar het verleden: hup, terug naar twintig jaar eerder. Of naar een andere plaats en handeling.
In de begindagen van cinema stond de camera stil te kijken naar acteurs die druk gebaarden. Gefilmd theater eigenlijk. Filmpionier D.W. Griffith maakte in 1915 met Birth of a Nation grote indruk door gelijktijdige gebeurtenissen met montage aan elkaar te verbinden. Een familie in een huisje in het Amerikaanse Zuiden, omsingeld door zwarte belagers. Elders een groep mannen te paard (Ku Klux Klan-leden; de film is zeer omstreden) onderweg om hulp te bieden. Al schakelend wacht je als kijker gespannen de bevrijding van het gezin af.
Crosscutting
Destijds een technische innovatie, dat heen en weer snijden of crosscutting, een techniek die nog altijd zorgt voor spanning en emotionele verbinding. De mozaïekfilm Magnolia (1999) werkt toe naar een moment waarop alle hoofdpersonages op een dieptepunt in hun leven stuiten. Ze kennen elkaar weliswaar niet, maar in een elegant gemonteerde, melodramatische sequentie blijken ze iets met elkaar te delen: wanhoop.
Met de mogelijkheid dingen aan elkaar te verbinden, kun je de toeschouwer ook fijn op het verkeerde been zetten. Tegen het einde van The silence of the lambs (1991) zien we de FBI-chef met zijn team een inval voorbereiden op een huis. Een van de agenten loopt naar de voordeur. Tegelijkertijd zien wij de gezochte seriemoordenaar in zijn duistere kelder. Dan gaat de bel. De moordenaar gaat naar de voordeur en doet open: daar staat onze heldin, een FBI-agente-in-opleiding. Niet de chef. Die staat bij het verkeerde huis! Als kijker verbonden we, via bel en voordeur, twee locaties die ver van elkaar verwijderd blijken. Het meest angstaanjagende moment in een angstaanjagende film. Briljante montage.
Montage mag een technische handeling zijn, het is vooral een artistiek proces: als editor stuur je wat de kijker ziet, en daarmee diens betrokkenheid. In dialoogscènes zie je meestal dit: wordt er iets belangrijks gezegd, dan zie je de spreker. Gaat het om het effect van het gezegde, dan komt de toehoorder in beeld. Een simpele, functionele vuistregel.
Vijftig gruwelijk lange seconden
Dat sturen hangt samen met de thema’s, sfeer, subtekst of ‘boodschap’ van een film. In 12 Years a Slave (2013) zien we een slaaf met een strop om zijn hals die trillend op zijn tenen rechtop probeert te blijven staan. De camera kijkt. Vijftig gruwelijk lange seconden. Als kijker verlang je naar een ‘cut’, wegkijken naar een ander beeld. Ons ongemak laat zich niet vergelijken met het leed van de man, maar dat aangehouden beeld is evengoed emotioneel effectief.
Een van de meest gelauwerde editors van de afgelopen decennia is de Amerikaanse Thelma Schoonmaker, die de films van Martin Scorsese tot scherp gepolijste juwelen maakt. Haar motto: montage is ondergeschikt. Tegelijkertijd is het werk in de montagekamer, dat vaak maanden tijd kost, heel bepalend voor het ritme, de toon en stemming van een film. Haar eerste Oscar kreeg Schoonmaker voor Scorsese’s boksfilm
Raging Bull (1980). Vooral de momenten in de ring zijn legendarisch, en iedere boksscène is anders. De ene keer zien we het hoofdpersonage in een rappe montage zijn tegenstander aanpakken – wóedend over een complimentje dat zijn vrouw eerder over deze man maakte. Een volgende keer zien we hoe hij zelf, over zijn top, trager en in slowmotion tot moes wordt geslagen. De montage onderstreept de psychologie van de vechtsport.
Meestal kijkt de camera gewoon van een afstandje toe
Leuk om te vergelijken met Schoonmakers recente The Irishman (2019). De montage van dit epos over een man die terugkijkt op zijn loopbaan als huurmoordenaar, voelt als het doorbladeren van een fotoboek, zo kalm wordt het verleden verbeeld. Ook de geweldsmomenten – meestal kijkt de camera gewoon van een afstandje toe. Daar gaat de film over: de banaliteit van geweld. Voor deze man zijn criminele handelingen even alledaags als soep eten met zijn gezin.
Montage is slechts één onderdeel van de complexe technische kluwen film. Moeilijk om te onderscheiden? Zet het geluid uit: daarmee filter je in een klap veel sfeerbepalers uit. Kun je in alle rust zien waarom montage film tot zo’n ontzettend spannend medium maakt.
Birth of a Nation is te zien op Youtube
Magnolia, The Silence of the Lambs, 12 Years a Slave, Raging Bull zijn te zien op Pathé Thuis
The Irishman is te zien op Netflix
Lees ook:
Filmcollege voor beginners, les 1
Waarom de openingsscène je bijna alles al vertelt.
Filmcollege voor beginners, les 2
Let goed op hoe de camera een verhaal vertelt.
Filmcollege voor beginners, les 3
Hoe muziek de geest van de film raakt.
