Filmcollege voor beginners, les 1: de openingsscène vertelt je bijna alles al

Film kijken vanavond? Let dan goed op de openingsscène, want die vertelt bijna alles al. Deel 1 van een korte cursus, om de eigen kijkervaring te verdiepen.

Kom nooit te laat bij een film, want je mist veel. Filmmakers stoppen de eerste minuten vol cruciale details die je nieuwsgierig maken naar de rest.

‘Er was eens…’. Niet alleen sprookjes, ook films beginnen zo. Filmmakers trekken hun publiek zo snel mogelijk de wereld in die zij hebben gecreëerd. De ‘expositie’ in de eerste minuten laat zien waar en wanneer het verhaal zich afspeelt, wie de belangrijkste personages zijn en wat hun doel gaat worden.

Tekst is natuurlijk handig. De Star Wars-films beginnen sinds 1977 met de tekst ‘A long time ago in a galaxy far, far away’. Lang geleden, in een heelal ver weg: als kijker zit je meteen in een sciencefiction­fantasie.

Handig, zo’n tekst, maar filmmakers kiezen natuurlijk liever voor visuele hints. Neem de fraaie opening van Alfred Hitchcocks ­Rear Window (1954). Vanuit het raam aan de achterkant van een New Yorks appartementengebouw kijkt de camera rustig rond hoe bewoners aan de overkant aan een zomerdag beginnen. Hoe we weten dat het heet is? Een thermometer komt in beeld. De buren zijn schaars gekleed. En het hoofd van het slapende hoofdpersonage, binnen, is dik bezweet. Hij is ook gewond: om zijn been gips waarop iemand zijn naam heeft geschreven: L.B. Jefferies. Mooi, weten we dat ook. De camera bekijkt een zwaar beschadigde fotocamera, en ingelijste spektakelfoto’s aan de muur van autocoureur-ongelukken en grote branden. En een foto van een blonde schoonheid, die terugkomt op een tijdschriftcover. Geen woord is er nog gesproken, de man is nog niet eens wakker en wij hebben, als heuse voyeurs, al allerlei informatie over hem verzameld: naam, beroep, toestand, geliefde en háár beroep. De film kan beginnen.

Met dat rondgluren geeft Hitchcock ook een vooruitblik op een film die gaat over voyeurisme en die zich, vanwege dat gebroken been, geheel in deze ruimte zal afspelen. In enkele efficiënte filmminuten krijg je een indruk van de sfeer en van de grotere thema’s.

Adembenemend mooi

Dat gebeurt ook in het adembenemend mooie openingsshot van Boogie Nights (1997), een mozaïekfilm over de Californische pornoindustrie in de jaren zeventig. De camera zwiept van een neon gevelbord met ‘Boogie Nights’ naar de straat waar een grote auto komt aanrijden en voor een club stopt. Twee passagiers stappen uit, de camera gaat met ze mee naar binnen. De man, in bling-bling uitgaanskleding, wordt warm onthaald door de clubmanager, die zijn gast druk pratend neerzet als een succesvolle pornoproducent. De vrouw, in sexy jurk, krijgt bewonderende complimentjes. Terwijl het stel gaat zitten, kijkt de camera rond: discodansende, gezellig kletsende mannen, een meisje op rolschaatsen dat naar het tafeltje rolt. Dit allemaal in één shot. Eén onafgebroken camerabeweging brengt een handvol personages visueel samen die, zo zal blijken, een hechte samengestelde familie vormen. De eerste cut, of beeldovergang, komt op het moment dat een nieuweling wordt geïntroduceerd: de bordenwasser. Na een eerste blikwisseling met de producent zal hij straks worden opgenomen in de familiecirkel en uitgroeien tot een grote pornoster.

Dit is niet alleen gracieus, maar ook functioneel visueel vertellen: onderschat niet hoeveel informatie, expliciet of als subtekst aangereikt, je als kijker verwerkt. In drie compacte minuten laat filmmaker Paul Thomas Anderson je kennismaken met de zorgeloze glamour van een industrie in z’n hoogtijdagen, met de bonte disco-soundtrack en de visuele bravoure die de sfeer van de film zullen bepalen, en bovenal: met alle hoofdpersonages. Vorm en inhoud vallen perfect samen.

Dat veel films onmiddellijk de belangrijkste personages introduceren is logisch: daar trek je immers de komende twee uur mee op. Dat kan letterlijk, maar ook figuurlijk. Kijk maar eens naar de opening van The Dark Knight (2008). Hoge gebouwen, de camera beweegt vanuit de lucht naar een raam op de zoveelste verdieping. Plotseling: bám! Een explosie. Het raam vliegt in stukjes naar buiten. Gemaskerde mannen daar binnen. Dan een overgang naar een mistroostig ogende man op straat, van achteren gefilmd. In zijn hand net zo’n masker als we in het gebouw zagen. Nog altijd hebben we geen menselijk gezicht gezien, geen stem gehoord. Wel maskers. En beweging, actie, destructie, chaos, geweld. Alles waar het nihilistische personage Joker voor staat. Als tegenstander van Batman zal hij straks de toon van de film gaan bepalen. Dit is een secuur opgebouwde, grandioze manier om de stemming te creëren van een film die niet gaat over mensen, maar over abstracties. Over goed en kwaad, maar dan gedepersonaliseerd: niet alleen de Joker gaat schuil achter een masker, Batman, als symbool voor rechtschapenheid, ook.

Kijken, stopzetten, terugspoelen

Laatkomers zien natuurlijk geen probleem. ‘Nee hoor, ik heb alles prima kunnen volgen!’ Toch hebben ze iets gemist. Ze missen hoe een maker in het klein neerzet wat

wij in het groot zullen gaan zien. Kijken, stopzetten, terugspoelen en nog een keer kijken: openingsscènes zijn heerlijk materiaal om grondig, en steeds opnieuw, te be­kijken.