Fictie en werkelijkheid – het blijft een lastig duo

Feit en fictie, fictie en werkelijkheid, verdichtsel en waarheid: het zijn gescheiden werelden, die niettemin innig verstrengeld kunnen raken. Goethe heeft ons dat ruim twee eeuwen geleden al duidelijk gemaakt: hij betitelde het verhaal van zijn leven als Dichtung und Wahrheit. De titel van zijn autobiografie werd nadien zelfs een gebruikelijke typering voor verhalen die als vruchten van de literaire verbeelding een cocktail van feiten en fictie bevatten en alleen literair gezien ‘waar’ zijn.

De verstrengeling van feit en fictie maakt de duiding van literatuur soms lastig. Zo lastig, dat zelfs geoefende taalgebruikers weleens ‘de betwistbare aanname dat feiten en fictie gelijk zijn’ als uitgangspunt nemen, zoals Trouw gisteren schreef over een omstreden recensie.

Alledaagse betekenis

Ook in verband met een controversieel verhaal van Pim Lammers werd de woordgroep ‘feit en fictie’ recentelijk vaak in opiniestukken en columns aangetroffen. Vaker nog (49 keer) figureerde rond deze literaire kwestie de verwante woordgroep ‘fictie en werkelijkheid’ in de media. Die uitdrukking, die sinds de tweede helft van de 19de eeuw courant is, is alleen al interessant omdat fictie hierin niet alleen een literaire betekenis kan hebben (vertelwijze waarbij gebruikgemaakt wordt van verzonnen elementen), maar ook een meer alledaagse betekenis, namelijk: verzinsel.

Soms valt niet uit te maken welke betekenis fictie in deze uitdrukking heeft, maar als dit woord simpelweg verwijst naar een verzinsel, heeft het meestal een negatieve bijklank: wie ‘het verschil tussen fictie en werkelijkheid uit het oog verloren is’, heet immers een fabulant of leugenaar. Wordt de uitdrukking daarentegen in een literaire context gebruikt, dan heeft fictie juist een positieve bijklank. In de literaire wereld wordt de lezer dan ook bekritiseerd als hij géén ‘onderscheid tussen fictie en werkelijkheid’ weet te maken.