Eus legt omgewoelde gevoelslevens bloot. Vrijdenkers is een dapper programma

Wanneer de Zeeuwse Inge (43) als kind ging slapen en zich in haar deken nestelde, voelde het of ze in een warme hand lag: “Ik lig nu in Gods hand, ik ben veilig.” Hoe beklemmend moet dat geloof zijn geweest, dat ze het ondanks die geborgenheid heeft verlaten.

Inge is een van de zes mensen die Özcan Akyol, ofwel Eus, interviewt in zijn nieuwe programma Vrijdenkers (Human), omdat ze een gesloten geloofsgemeenschap verlieten. Zij groeide op in een gereformeerd vrijgemaakt gezin, “van de stroming die denkt dat zij het enige ware geloof heeft en de juiste Bijbeluitleg”, zegt ze.

Grappig, want Eus laat in gesprek met een voormalige Jehovah’s Getuige, zevendedagsadventist, hindoe, moslim en ultra­orthodox Joodse vrouw juist zien dat elke strenge geloofsleer dat van zichzelf denkt. Precies daarom is die waarheidsclaim niet houdbaar. Zoals Eus aan Inge vraagt: “Dacht jij niet: het zou toch wel heel toevallig zijn als onze groep het monopolie op de waarheid heeft, van al die miljarden mensen?”

In die vraag klinkt door hoe hij zelf afstand nam van de (redelijk liberale) alevitische islam van zijn Turks-Nederlandse ouders.

Vrijdenkers. De titel doet me nu denken aan de viruswaarheid-types die het woord vrijheid hebben gekaapt. Toppunt is wel de poster die Forum voor Democratie op Twitter verspreidt over Bevrijdingsdag: dat we deze 5 mei 75 jaar vrijheid ‘herdenken’ omdat die in coronajaar 2020 gestorven zou zijn. Potsierlijk. We leven juist in een land waar zovéél soorten vrijheid (en onvrijheid) bestaan, inclusief mogelijkheden soms om van die onvrijheden weg te bewegen.

Eus heeft in zijn programma zes ervaringsdeskundigen aan tafel. Ze vertellen over hun geloof, de twijfel, de moed om een andere weg te volgen en hun gemeenschap van zich te vervreemden. Zo is de titel Vrijdenkers heel mooi: die benadrukt een positief verlangen, net als de boektitel van Lale Gül die van haar streng islamitische milieu weg wilde: Ik ga leven. De gangbare term ‘afvalligen’ benadrukt het negatieve: de val van mensen die van iets weg bewegen, zonder de beloning waarvoor ze het deden.

‘Alsof ze naar de hemel gingen’

In de eerste ronde gesprekken, serieel monogaam opgenomen en in de montage door elkaar gesneden zoals Coen Verbraak doet, vertellen ze over het gesloten universum waarin ze zich als kind wentelden. Filmpjes van vroeger illustreren het. Jehovah’s Getuige Veerle (53) oefende met haar zusje gierend van de lach hoe ze bij mensen moest aanbellen. Sofyan (26) voelde zijn hoofd leeg worden als hij koranteksten reciteerde. De Ghanees-Nederlandse Oliver (42) ziet zijn tante nog zingend met een stoet mensen achter zich de heuvel van de kerk oplopen, “alsof ze naar de hemel gingen”.

Je hoort in gedachten al de onheilspellende toon, want die gelukzaligheid verdween toen ze andere mensen troffen en zelfbewuster werden. Hoe heeft Veerle haar eigen wil teruggekregen nadat ze die bij haar doop op haar dertiende aan God had overgedragen? Hoe eenzaam of schuldig hebben Inge, Dina-Perla en hindoe-priesterzoon Rajiv zich gevoeld? De verhalen worden alleen maar heftiger de komende weken.

Eus heeft in Sterren op het doek en De geknipte gast beter leren interviewen. Hij luistert aandachtig, werkt met zijn mimiek om zijn gasten aan te moedigen en vraagt door naar hoe ze iets beleefden. Ondanks de kale vormgeving voel je hun omgewoelde gevoelsleven. Een dapper programma, voor geïnterviewden én de maker.

Vijf keer per week schrijven Renate van der Bas en Maaike Bos columns over televisie.