De zwarte fotograaf Ernest Cole bracht als eerste de apartheid in Zuid-Afrika in beeld en ondermijnde zo het regime. In het fotomuseum Foam maakt de kracht van zijn werk nog altijd indruk.
‘Waarschuwing: deze tentoonstelling bevat historische beelden en teksten die als aanstootgevend kunnen worden ervaren.’ Het fotomuseum Foam in Amsterdam heeft een alarmerend bordje neergezet aan het begin van de expositie over de zwarte Zuid-Afrikaanse fotograaf Ernest Cole. De pionier legde in de jaren zestig als eerste vast hoe de apartheid doorwerkte in het dagelijks leven van zwarte burgers.
Cole brengt het lijden van het onderdrukte individu invoelbaar in beeld. Op de gezichten, in close-up, lees je gelatenheid en stil verzet. De foto’s zijn ruim een halve eeuw oud, maar voelen nog steeds actueel. “Ze verbeelden een geschiedenis die niet vergeten mag worden”, zegt Claartje van Dijk, hoofd tentoonstellingen. “Het werk van Ernest Cole past binnen de programmering van Foam om minder gehoorde stemmen binnen de fotografie een podium te bieden.”
Cole moest stiekem te werk gaan
De eerste portretten waar je langskomt, zijn die van zwarte mijnwerkers. Verse rekruten, gehuld in vodden, hun wervingsformulier nog in de hand. Je volgt het proces dat zij ondergaan. Eerst de medische keuring, met z’n allen naakt tegen de muur. Dan de polsband, voor de identificatie. Vervolgens de overvolle trein, op weg naar het mijngebied. En tot slot de uitpuilende barak met de betonnen bedstedes en de smerige douchehokken.
Omdat Cole iets aan het licht bracht wat het regime afgedekt wilde houden, moest hij stiekem te werk gaan. Hij mengde zich onopvallend tussen de mijnwerkers en verborg zijn camera naar verluidt in een lunchzakje. Van Dijk: “Cole was een klokkenluider, een ongelofelijk moedige man. Ik ben ervan onder de indruk hoe uitgesproken hij durfde te zijn, met gevaar voor eigen leven. Elk moment kon hij worden opgepakt.”
Zijn plan was om een fotoboek te publiceren waarin hij aan de wereld zou laten zien wat de Zuid-Afrikaanse rassenscheiding in de praktijk betekende. Daarom fotografeerde hij hoe zwarte, vredelievende burgers bij de minste verdenking werden opgepakt en in de gevangenis belandden. Hij bracht perrons in beeld waar zwarte forenzen dicht opeengepakt stonden, terwijl witte reizigers volop de ruimte hadden. Hij liet de belabberde medische zorg voor zwarten zien, hun armzalige onderwijs en hun getto’s. Townships die zonder pardon konden worden geruimd. Elk thema heeft in de expositie een eigen zaal.
Een baanbrekend werk
Omdat Cole groot gevaar liep, vluchtte hij in 1966 de grens over. Zijn foto’s smokkelde hij mee naar buiten. Een jaar later verscheen zijn boek House of Bondage bij een uitgever in New York. “Een baanbrekend werk”, zegt Van Dijk. “Het opende wereldwijd de ogen over de misstanden in Zuid-Afrika.”
Cole begon al jong met fotograferen, op z’n achtste. Toen hij zestien was, verliet hij de schoolbanken en ging hij op straat beelden schieten. Met de paar centen die hij zo verdiende, betaalde hij zijn eerste fotocursus. Daarna bekwaamde hij zich verder bij Zuid-Afrikaanse tijdschriften.
Toen hij zijn geboorteland was ontvlucht, vroeg hij aanvankelijk in Zweden asiel aan. Dat werd afgewezen. Daarna emigreerde hij naar Amerika, waar het bergafwaarts met hem ging. Hij raakte gedesillusioneerd in de Verenigde Staten, waar het racisme alomtegenwoordig bleek en waar hij nauwelijks werk gepubliceerd kreeg. Begin jaren zeventig stopte hij helemaal met fotograferen. Hij zwierf doelloos door New York en sliep hele periodes op straat.
Herontdekking van het archief
Decennialang werd zijn fotoarchief verloren gewaand. In 2017 kwam het ineens weer boven water, in een bankkluis in Zweden: 60.000 negatieven en afdrukken. Wie het al die tijd bewaard heeft, is tot dusver niet bekendgemaakt.
De tentoonstelling in Foam is het eerste grote overzicht waarin delen uit zijn teruggevonden archief zijn opgenomen. Veel originele beelden zijn inmiddels ook gescand en te bewonderen op de website van het fotocollectief Magnum. De herontdekking van het archief had nóg een voordeel: House of Bondage kon worden herdrukt. De Amerikaanse uitgever Aperture publiceerde het boek afgelopen jaar in een verrijkte versie.
Nooit meer terug naar Zuid-Afrika
In de Zweedse bankkluis bleek ook allerlei ongepubliceerd werk van Cole te liggen, deels in kleur, stammend uit zijn Amerikaanse periode. Veel van die beelden zijn in Amsterdam als diavoorstelling te zien. Het is opvallend positief van toon. “In New York had Cole aanvankelijk de hoop dat zwart en wit wél vreedzaam naast elkaar konden leven”, verklaart Van Dijk. “De beelden zijn kleurrijk en ogen vrolijk. Het is soms net modefotografie. Dit werk contrasteert enorm met zijn Zuid-Afrikaanse zwart-witbeelden en met de moeilijke situatie waar hij rond die tijd zelf in verkeerde.”
Al in de jaren zestig had Cole zich gerealiseerd dat hij na de publicatie van zijn boek nooit meer naar Zuid-Afrika terug kon. Hij besefte ook dat de strijd tegen apartheid een lange adem vergde. Maar ooit zou het goedkomen, was zijn overtuiging. “Eens zal Zuid-Afrika vrij zijn”, sprak hij in een tv-interview.
Op 11 februari 1990 – hij had al bijna twee decennia geen camera meer aangeraakt – maakte hij nog net de vrijlating van Nelson Mandela mee. Een week later overleed hij aan alvleesklierkanker, 49 jaar oud.
De tentoonstelling in Foam loop nog t/m 14 juni.
Lees ook:
Oorlogsfotograaf Chas Gerretsen ontsnapte talloze keren aan de dood. ‘Ik leefde, in plaats van alleen te bestaan’
Chas Gerretsen voelde zich als oorlogsfotograaf altijd aangetrokken tot gevaar en avontuur. ‘Mijn nieuwsgierigheid was telkens groter dan mijn angst.’
