Buitenkunst
Er knaagt in Den Haag wat aan de beelden van de vaderlandse helden
Joke de Wolf bekijkt deze zomer beelden in de openbare ruimte. Aflevering 2: De heldenbeelden in Den Haag. Daar heeft de stad er veel van, van Mandela tot Gandhi en van Jantje tot Willem de Zwijger. Toch knaagt er iets.
Nelson Mandela herken je van ver. Netjes in pak, stramme houding, licht gebogen. De Zuid-Afrikaanse verzetsheld en staatsman loopt in het Haagse Statenkwartier. Vereeuwigd op straat in een standbeeld zonder sokkel. De maker van het beeld, kunstenaar Arie Schippers, nam als voorbeeld de filmbeelden waarop te zien is hoe Mandela in 1990 werd vrijgelaten, na 27 jaar gevangenschap. 'Long walk to freedom' heet het beeld, het staat er sinds 2012, achter Mandela komen voetstapjes vanuit meerdere richtingen samen. Mandela is een symbool.
Van dichtbij is hij groot, bijna vier meter. Maar het plein, speciaal voor hem gemaakt, valt een beetje tegen. Het is een niemandsland tussen een hotelflat en de achterkant van koepelbioscoop Omniversum, het grenst aan een drukke autoweg, aan de overkant ligt onzichtbaar het Catshuis. Het Omniversum adverteert achter Mandela's rug voor de film 'Great white shark'.
In Nederland zijn we nooit heel fanatiek geweest met heldenbeelden. Behalve in Den Haag, de stad waar zelfs het beeld van Jantje, de zoon van een graaf uit een kinderliedje, een riante plaats aan de Hofvijver heeft. Van alle nationale helden hebben ze er wel een beeld. Vooral dichtbij het koningshuis en het parlement, dichtbij het centrum van de macht. Den Haag heeft er de ruimte voor, lijkt ervoor gebouwd. De straten komen behoedzaam samen, maken als vanzelfsprekend pleinen, statige bomen omringen ze.
Heldenplein
Het belangrijkste Haagse heldenplein, direct naast het Binnenhof, heet Plein. Tussen de terrassen staat Willem van Oranje daar bedachtzaam op een sokkel, een hand naar voren, alsof hij iets wil zeggen. Zijn hondje kijkt hoopvol omhoog. Is dit onze zestiende-eeuwse Vader des Vaderlands Willem de Zwijger? Het lijkt eerder een vriendelijke schoolmeester.
Het beeld kwam er dan ook niet tijdens zijn leven, het staat er pas sinds 1848. Aan de andere kant van het Binnenhof stond eerst ook een soortgelijk beeld, maar dan van koning Willem II, net als Willem de Zwijger gewoon met zijn voeten op de grond. Maar begin vorige eeuw was er onvrede over dat beeld en Den Haag verkocht het in 1924 aan Tilburg, de stad waar de koning overleed. Daar staat het nu nog. De koning had meer uitstraling nodig. In Luxemburg stond een mooi ruiterstandbeeld en daar maakte Den Haag een kopie van. Die staat nu op het hoekje bij de Hofvijver en de haringkraam.
Oranje
Er knaagt wat bij die Oranjemannen. Recente discussies over helden die tegelijk schurken waren, ook omdat het zulke obligate en vanzelfsprekende types zijn, ego's. Symbolen voor naties, superioriteit, grote witte haaien. Al in het Oude Testament wordt gewaarschuwd voor het maken van afgodsbeelden. Bij kunstgeschiedenis gaat het over de iconoclasten en de beeldenstormen: standbeelden kunnen woede opwekken, maar ook symbool staan voor iets hogers.
Kan zo'n beeld ook bescheiden zijn? Ik denk aan misschien het beroemdste standbeeld ter wereld, het Amerikaanse vrijheidsbeeld. 'De vrijheid die de wereld verlicht' heet het officieel. Een cadeau van de Fransen in 1876, precies honderd jaar nadat de Amerikanen zichzelf onafhankelijk hadden verklaard. De persoon erop is geen held of heldin, het is een personificatie, een symbool voor Libertas, godin van de vrijheid. En een beklimbare reuzin.
Triomfverhaal
En kijk, Nederland heeft óók een nationaal onafhankelijkheidsmonument, het staat op Plein 1813 in de deftige Haagse Willemsparkwijk. Het plein is het kruispunt van de Sophialaan en de Alexanderstraat, maar kruisen doen ze niet. De straat en de laan komen samen en vervlechten, gesteund door 64 monumentale kastanjebomen, de tramlijn buigt eerbiedig om.
Want middenin staat een monumentaal bouwwerk, een stapeling van beelden en symbolen. De bloemen eromheen kunnen wel wat water gebruiken, verder is het één groot triomfverhaal. Het verhaal van de drie mannen die in 1813 na het vertrek van de Fransen Willem I uitnodigden op de Nederlandse troon en die hier afgebeeld zijn. Van Willem III die de eerste steen legde van dit monument, in 1863 - nog vóór de Amerikanen hun beeld kregen.
En het verhaal van een vrouw, hoog bovenop het monument. Het is de Nederlandse Maagd, een Hollandse variant op de Romeinse godin voor de vrijheid, een vlaggenstok in de linkerhand, in de rechter een fasces, de Romeinse roedenbundel die gezag uitstraalde. En aan haar voeten geen hondje, maar een leeuw. Een Nederlandse Marianne, een seculiere Maria. Ons eigen vrijheidsbeeld. Jammer dat ze niet wat toegankelijker is.
Op weg terug naar het station kom ik door de Schilderswijk. Op het Hobbemaplein, net naast de Haagse Markt, zitten buurtbewoners in de schaduw van de bomen. Eén boom is anders: het blijkt ook een monument, geplant ter nagedachtenis van 120 jaar Hindostaanse immigratie, in 1993. Ernaast staat Gandhi. Een klein, tenger beeldje van een bescheiden man, internationaal symbool tegen nationalisme en intolerantie. Mensen hebben hem bloemenkransen omgedaan.
En toch dat andere hardnekkige symbool erbij, een oranje slinger. Een beetje van ons.
Joke de Wolf bekijkt deze zomer beelden langs de snelweg, op de rotonde, het plein en in de vinexwijk. Lees hier eerdere afleveringen van de serie Buitenkunst.
