Elke maand een nieuwe literaire reanimatie

Een goede uitgever is te herkennen aan een antenne en een klok. Een antenne met de fijngevoeligheid voor nét dat ene boek en de klok voor het juiste moment waarop dat boek vervolgens moet verschijnen. Tegenwoordig heeft de klok van een uitgever nóg een functie: hij wordt ook regelmatig teruggezet. Terug naar een tijd dat er nog 'echt goede boeken' werden geschreven.

Het liefst vinden uitgevers een vergeten boek uit een vergeten tijd. Bekendste en meest succesvolle voorbeeld: 'Stoner', uit 1965, van de Amerikaanse schrijver John Williams (1922-1994). Niet eens zo'n heel opzienbarende roman, een beetje saai zelfs volgens sommigen, maar de mysterieuze rupsbanden van de ragevorming waren aan het rollen gezet en dan is er geen houden meer aan. Sinds Stoner van John Williams is de geest uit het boek.

Er gaat tegenwoordig geen maand voorbij of er wordt opnieuw een literaire klassieker, met wisselend succes, aan de lezer voorgeschoteld. De jongste hits zijn romans als 'Lichtjaren' van James Salter (1975), 'De Thibaults' van Roger Martin du Gard uit de jaren twintig en 'Vlucht zonder einde' van Joseph Roth (1927). Op eigen bodem lag ook nog een schat verborgen: 'Een dwaze maagd' van Ida Simons, de roman uit 1959, uit het stof gehaald door uitgeverij Cossee. Het boek houdt zich knap staande in de verkoop-top-60, temidden van de kookboeken, thrillers en voetbalbio's.

"Als je alleen naar de literaire boeken kijkt in die lijst, staat 'Een dwaze maagd' zelfs op nummer drie", zegt uitgever Eva Cossée trots. Zij was het die dit vergeten kunststuk op het spoor kwam en nieuw leven inblies. "Het was in 2010 toen ik met mijn beide broers ons ouderlijk huis moest leegruimen. We kwamen van alles tegen; veel bladmuziek en al die boeken. Wat moet je ermee, dacht ik. We zochten allemaal een stapeltje bekende ruggetjes uit en bij de boeken die ik koos zat ook deze van Ida Simons.

"Ik ben ervan overtuigd dat mijn ouders dat boek in huis hadden omdat ze Simons gekend moeten hebben - ze woonde bij hen in de buurt en ze was actief in de muziekwereld, net als mijn ouders. Toen ik een jaar of veertien was, raadde mijn moeder mij aan deze roman te lezen. Zeker omdat ik niet braaf genoeg piano studeer, dacht ik toen. Zoals Gittel in de roman dat wel doet. Nu weet ik beter, het boek gaf me allerlei nieuwe inzichten, bijvoorbeeld over goedgelovigheid.

"Een half jaar geleden herlas ik het en was ik nog steeds onder de indruk. Er dwarrelde een krantenknipsel uit met een lovend artikel van Maarten 't Hart over het boek. Mooi, dacht ik, als ik het heruitgeef heb ik Maarten 't Hart in ieder geval mee. Ik ging op zoek naar de erven Simons, die de auteursrechten hadden. Alleen haar schoondochter bleek nog in leven en die vond het idee van een heruitgave prachtig."

In opmars
De rest is literair-klassieke geschiedenis. In vier weken tijd werden 10.000 exemplaren verkocht en Cossee krijgt al enthousiaste mailtjes binnen van boekhandelaren: 'Ida Simons klopt Herman Koch'.

Ook bij uitgeverij Atlas-Contact bemerken ze een heropleving van klassieke literaire werken. Evergreens als 'Eline Vere' van Couperus, 'Madame Bovary' van Flaubert, 'Vlucht zonder einde' van Joseph Roth of 'Anna Karenina' van Tolstoj zijn fraai uitgebracht onder de noemer LJ Veen Klassiek en doen het goed. Jessica Nash: "We merken dat het doorloopt. We herdrukken regelmatig en Joseph Roth heeft al minstens 10.000 lezers.Toch waren ze er eigenlijk altijd al. Deze serie is voortgekomen uit een al lang bestaande reeks. Maar ze zijn in opmars, dat is waar."

Nash is hoofdredacteur vertaalde fictie bij Atlas-Contact, en verantwoordelijk voor LJ Veen Klassiek. Volgens haar heeft de populariteit van oude meesterwerken te maken met de overvloed aan boeken die wordt uitgegeven. Dat is te veel om te lezen en te kopen, dus gaan mensen kiezen: "En dan kiezen ze voor een kwaliteitskeurmerk. Vaak gebonden uitgegeven, met een uniforme uitstraling. Bij mooie literatuur hoort een mooie vormgeving. Bovendien: een bewezen roman geeft zekerheid en houvast. Als ik naar mijn eigen leesgedrag kijk, zijn het ook vaak klassiekers. Daarnaast is het de overlevering die aantrekt. Een echt goed verhaal blijft goed."

Maar alleen een goed verhaal is geen garantie voor succes. Er moet een mediamachine in werking worden gezet. Zo twitterden verschillende bekende schrijvers juichend over Joseph Roth. Nash: "Tommy Wieringa, Tom Lanoye, Geert Mak, Arnon Grunberg: zij hebben hem gedragen als een geheime peetvader."

De aandacht voor ouderwets dikke klassiekers van papier en vol letters lijkt lijnrecht in te gaan tegen onze moderne manieren: het consumeren van beelden op schermen.

Toch is juist dat een verklaring voor onze belangstelling voor de oude meestervertellers, stelt Dan Hassler-Forest, universitair docent Engelse letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam. Hassler-Forest is gespecialiseerd in populaire cultuur en mediatheorie en auteur van 'Transmedia', waarin hij ingaat op verhalen vertellen in het digitale tijdperk.

Volgens hem komen we juist door het spelen van games en het kijken naar films, series en soaps terecht bij de klassieke verhalenvertellers uit de wereldliteratuur: "De verhalen in die games, series en films vinden hun oorsprong in de literatuur. Door de popularisering van complexe vertelvormen in die games, films en zelfs soaps, is de stap naar zo'n klassieker niet zo groot."

Oprah Winfrey
Volgens Hassler-Forest heeft er een democratisering van de literatuur plaatsgevonden, bijvoorbeeld door programma's als van Oprah Winfrey, die ooit Anna Karenina van Tolstoj aanprees - met alle verkoopsuccesgevolgen vandien. "De oude culturele piramide, waarop literatuur en theater bovenaan stonden en soaps en games onderaan, bestaat niet meer. Het zogenaamde pulpgenre wordt nu in recensies en op blogs met dezelfde woorden beschreven als de zogeheten hogere cultuur. We zijn opgegroeid met het idee dat tv verderfelijk is, maar zien nu dat series als 'Mad Men' en 'Breaking Bad' de toegankelijke versies van de negentiende-eeuwse literatuur zijn."

En hoe zit het dan met onze korte aandachtsspanne? Pillen van 800 pagina's zijn een hele opgave als we voortdurend het gevoel hebben dat we tekstberichtjes moeten sturen of mailtjes moeten beantwoorden. Het lezen van lappen tekst kunnen we helemaal niet meer aan.

Hassler-Forest: "Daar bestaan twee theorieën over. De Amerikaanse schrijver Nicolas Carr stelt in zijn boek dat internet ons dommer maakt, dat we ons niet meer kunnen concentreren en dat Facebook en Twitter ons dat aanleren. Maar zijn collega Frank Rose stelt juist dat we zo gewend zijn ons onder te dompelen in multimedia, dat we ons als een vis in het water voelen temidden van onze computers, televisies, telefoons en tablets. Misschien concentreren we ons niet slechter, maar anders."

Dat laatste merkt Hassler-Forest zelf ook. Uitgerekend bij het lezen van een literaire klassieker, 'Oorlog en Vrede' van Leo Tolstoj. "Die las ik op mijn iPad. Een wat flauwe en langdradige soap, vond ik het trouwens. Maar ik las het uit en dat deed ik terwijl ik ook af en toe iets opzocht of mijn mail checkte. Zoals er op tv een serie wordt onderbroken door reclameblokken, zo lezen we ook."

Aannemelijk, we geven het toe, maar tevreden zijn we nog niet. Want als we zo verliefd zijn op die apparaten met die schermen, hoe verklaart Hassler-Forest dan onze bijzondere belangstelling voor ouderwets papier? Zo'n Russische Bibliotheek is nog prijzig ook en whatsappen kunnen we er niet mee.

"Maar we kunnen ons er wel mee onderscheiden. Je moet zo'n klassieker zien als het dragen van een t-shirt met opdruk, waarmee je zegt: kijk, dit ben ik."

"Enerzijds kunnen we door de e-reader schaamteloos en ongezien '50 tinten grijs' lezen, maar tegelijkertijd is er een hang naar mooie, fysieke objecten waarmee we kunnen pronken. Objecten met een geschiedenis, die niet iedereen heeft. Hoe minder massacultuur, hoe beter. Inhoud en vorm worden opnieuw erkend. Het is een tegenreactie."