Een zwarte slavenhouder

Onlangs zag ik op tv een documentaire over een jonge zwarte Amerikaan die op zoek naar zijn roots in Niger terechtkwam, daar door zijn oorspronkelijke stamverwanten werd ingewijd en een inheemse naam kreeg die, zo bleek later tot zijn verwarring, toebehoord had aan een befaamde zwarte slavenhandelaar. Aan deze geschiedenis moest ik denken bij het lezen van Edward P.Jones' roman 'De bekende wereld'. Naarmate de geschiedschrijving vordert komen er ook steeds meer bizarre voetnoten bij. Jones gebruikt een daarvan, zwarte slavenhouders in de 19de eeuw, om er een epische roman omheen te spinnen.

De titel verwijst naar een landkaart uit de 16de eeuw die 'de bekende wereld' in kaart bracht. Aan het eind van de roman kijkt de lezer naar een kunstwerk dat de wereld van een aantal plantages in het Virginia van rond 1850 oproept; 'de bekende wereld' klinkt daarvoor haast ironisch want het is in de ogen van de meeste lezers ongetwijfeld juist een onbekende, bizarre wereld.

Henry Townsend, voormalig slaaf die zich heeft vrijgekocht, begint zelf een plantage met slaven die hij via zijn voormalige meester koopt (want zwarten mogen natuurlijk zelf geen slaven kopen!). Zijn geschiedenis is op historische feiten gebaseerd; er bestonden in de 19de eeuw inderdaad zwarte slavenhouders, een anomalie die nogal wat ongerijmde situaties oproept.

'De bekende wereld' is opgezet als een brede Victoriaanse roman waarin een volledige maatschappij in kaart wordt gebracht. In de Engelse editie wordt dan ook een hele lijst personages gegeven die in de Nederlandse editie ontbreekt. Eerlijk gezegd is dat jammer, al is de hoofdpersoon in dit boek niet een afzonderlijk karakter, maar de slavernij zelf.

Dat Jones, in 19de-eeuwse trant, zijn hoofdstukken titels geeft als 'De geschiedenis in Arlington' of 'Een koe leent een leven van een kat' heeft het bijzondere effect van milde, literaire ironie over een krankzinnig chapiter uit de wrede slavernijgeschiedenis. 'De bekende wereld' is goddank in de verste verte geen moralistische roman - die mode hebben we kennelijk gehad.

Langzaam ontvouwt zich na de dood van Henry Townsend in talloze zowel terug- als vooruitblikkende taferelen, een panorama van macht, menselijkheid, onrechtvaardigheid en liefde. Er zijn hartverscheurende scènes bij, zoals die waarin de vader van Henry Townsend, de nobele Augustus, allang vrijgelaten, op brute wijze weer als slaaf wordt verkocht en een ellendige dood sterft, of die waarin de slaaf Moses, sterk en zwak karakter ineen, de achillespezen worden doorgesneden. Maar Jones laat zich niet verleiden tot melodramatiek. Rustig pelt hij zijn verhaal af, laag voor laag, en laat het aan de lezer om te oordelen.

Zoals Toni Morrison in haar roman 'Liefde' (over de soms perverse geschiedenis van een geslaagde zwarte hotelier) met grote zorgvuldigheid karakternuances beschreef, zo doet Jones dat ook, op een manier die doet denken aan de romans van Faulkner maar ook aan die van Gabriel García Márquez.

Met een wijze glimlach en in een registrerende stijl voert hij personages ten tonele met hun licht- en schaduwzijden. Henry Townsend is een dynamische zwarte, maar schaamt zich niet voor zijn slavenhouderij. William Robbins, Henry's voormalige meester, is dol op een zwarte vrouw wie hij twee kinderen heeft, maar blijft toch aartsconservatief in zijn ideeën (,,Een weggelopen slaaf was in feite een dief, omdat hij het bezit van zijn meester had gestolen, zichzelf''). De gekke slavin Alice blijkt in feite een geïnspireerde geest. Barnum, een alcoholistische slavenjager is in wezen vervuld van warme menselijkheid. De verstandige zwarte lerares Fern Elston heeft een compromisloze kant.

Zonder effectbejag brengt Jones deze absurde wereld van macht en machteloosheid, van zwarte en witte (on)menselijkheid, in beeld.

Als volgt schendt slavenhandelaar Travis de rechten van Augustus die zijn vrijlatingspapieren op zak heeft:

,,Travis zwaaide met de papieren en zei tegen Augustus: 'Ik ben het zat dat je maar gewoon over de weg heen en weer rijdt zonder je ergens wat van aan te trekken, zonder een: ,,Ja meneer, is het geen mooie dag, meneer?'' Zonder zoiets als ,,Mag ik vandaag uw lekkere reet kussen, meneer''.'

'Ik doe alleen maar waar ik recht op heb', zei Augustus.

Travis begon de papieren op te eten, beginnend bij de rechter onderhoek, kauwde de hoeken weg en slikte. 'Da's mijn idee van jouw recht om te doen waar je recht op hebt.'

'Wacht eens even', zei Augustus, 'U moet meteen ophouden'.''

Een gruwelscène, juist vanwege Jones' onderkoelde beschrijving. Zijn boek is daarmee niet alleen een geslaagde epische vertolking van een merkwaardige hoofdstuk uit de Amerikaanse geschiedenis, het is ook een demonstratie van groot schrijverschap; zijn haast flegmatische stijl roept als het ware ongemerkt de oorsprong van negro spirituals en blues in gedachten. En over al die plastisch beschreven scènes hangt een nauwelijks aanwijsbaar maar voortdurend voelbaar ironisch waas, alsof we verbaasd kijken naar een rare speling der (menselijke) natuur.

'De bekende wereld' is de zoveelste bijdrage aan de recente herijking van de zwarte Amerikaanse geschiedenis. Niet emancipatie of radicalisering is daarbij het voornaamste programmapunt maar inzicht in de feitelijke omstandigheden van zwarten ten tijde van de slavernij en daarna. Dat Jones' kalme maar aangrijpende epos in de Verenigde Staten een bestseller werd en de voornaamste literaire prijs (Pulitzer) in de wacht sleepte, zegt veel over de behoefte aan nuancering en verdieping van een zwarte bladzijde uit de Amerikaanse geschiedenis.