Een vrouw zonder haar is niet per se een heks

Kunsthistoricus Joke de Wolf richt de blik op een kunstwerk dat bij de actualiteit past. Deze week: Roald Dahl.

De kinderboeken van Roald Dahl worden aangepast. Sensitivity-readers hebben passages aangestreept die de huidige lezers van hun stuk zouden kunnen brengen. ‘Als iemand een pruik draagt hoeft dat niet te betekenen dat hij of zij een van de heksen is’, staat er nu in het boek De heksen. ‘Er kunnen veel redenen zijn waarom vrouwen pruiken dragen en daar is zeker niks mis mee’.

Roald Dahl speelde in zijn werk behendig met de duistere kanten van het mensenbrein, en wist dat het idee dat mensen nephaar kunnen dragen, grote nieuwsgierigheid kan opwekken. Je gaat met dat idee in je hoofd immers iedereen anders bekijken. Niet alleen in het boek, maar ook daarbuiten waren vrouwen verdacht.

Toen ik dit schilderij van Maria Lassnig voor het eerst zag, bij de tentoonstelling van haar werk in Amsterdam in 2019, moest ik aan De heksen denken, hoewel ik het boek voor het laatst las als kind. Dahls idee over het haarloze hoofd had zich ook in het mijne genesteld.

Maar Lassnigs werk gaat niet over kaalheid. Dit schilderij heet Dame mit Hirn, vrouw met hersenen dus. Lassnig, geboren in 1919 in Oostenrijk, schilderde al vanaf haar dertigste zelfportretten die het ‘lichaamsgevoel’ uitdrukken, in mooi Duits heten die ‘Körperbewusstseinsbilder’. Daarbij liet ze de traditionele ideeën over hoe een lichaam eruitziet – twee armen, twee benen, romp en hoofd, dat idee – volledig varen.

Zelfportretten als stoel

Zo maakte ze meerdere zelfportretten als stoel waarbij haar hoofd is verdwenen, en tekende ze een Zelfportret als citroen waar de citroen het enige direct herkenbare onderdeel is. En hoofdhaar, iets dat Lassnig wel degelijk had, ontbreekt vaak. De ‘vrouw met hersenen’ past in die traditie.

In een autobiografische animatiefilm stelde Lassnig dat ‘God haar niet als schoonheid had uitverkoren’ toen ze puber was. Ze vond het prettig dat ze ‘in plaats daarvan’ wel het talent had gekregen om te kunnen tekenen en schilderen. Dit schilderij, dat ze maakte rond 1990, lijkt het gevoel te verbeelden dat haar bewustzijn soms los stond van haar lichaam.

Het beeld van deze vrouw met opengevallen mond past niet in de traditionele schoonheidsidealen die we kennen uit de kunstgeschiedenis. Misschien was ze vroeger wel als heks op de brandstapel beland. Dat is voor Lassnig geen reden om het niet schilderen. Integendeel: dit is juist wat ze wil toevoegen.

Iedereen kan heks zijn

Heksen, griezels, monsters en reuzen bestaan al even lang als de mensheid, het kan nooit kwaad ze eens tegen het licht te houden en te bedenken of de pispaaltjes van toen nog steeds dezelfde lachsalvo verdienen. Dat betekent niet dat je de originele boeken moet verbranden of kunstwerken moet afplakken. De originele sprookjes van Grimm zijn ook een stuk bloediger dan de Disneyversie, toch bestaan ze nog allebei.

Net als bij de Zwarte Piet-discussie lijken mensen bang te zijn dat het heksenverhaal dat zij koesteren als herinnering, met een scalpel uit hun hoofd wordt gegrist wanneer er woorden zijn aangepast. Precies zoals de vrouw op het schilderij op dit moment kijkt. De angst is onterecht. Sterker nog: met het genderdiverse beleid kan vanaf nu iederéén een - al dan niet kale - heks zijn: mannen, vrouwen en iedereen daar tussenin. U bent gewaarschuwd.