Voor de vijfde keer regisseert Alize Zandwijk een theatervoorstelling van Wadji Mouawad. Ze is groot fan. Vogels laat zien hoe mensen uit verschillende culturen proberen samen te leven.
We zijn op de zevende verdieping van de Amsterdamse schouwburg waar twee acteurs met regisseur Alize Zandwijk een paar scènes uit de voorstelling Vogels repeteren. Het zijn Jesse Mensah (die de Joodse Eitan speelt) en Nastaran Razawi Khorasani (als de Arabische Wahida). Ze zijn een stel. Er hangt liefde in de lucht, er zijn ballonnen, een vrouw speelt cello en er staan een luit en een oed, een Joods en een Arabisch snaarinstrument. Aan tafel is net Pesach gevierd.
Het verhaal begint in New York. Eitan en Wahida ontmoeten elkaar daar in een bibliotheek. Wahida is bezig met een proefschrift over een Arabische geleerde die zich eeuwen geleden tot het christendom bekeerde. Een wijze man die geloven wilde verenigen. Eitan en Wahida draaien om elkaar heen en worden verliefd. Ze vinden dat iedereen het mag weten, maar al gauw wordt duidelijk dat Eitans familie in Berlijn daar anders over denkt.
Vooral de vader van Eitan accepteert de keuze van zijn zoon niet. Want zijn geliefde is niet-Joods, en nog Arabisch ook. Als Eitan in Israël zwaargewond raakt bij een bomaanslag door een zelfmoordcommando, staat alles helemaal op scherp. Eenmaal hersteld gaat Eitan op zoek naar zijn roots en die van zijn familie. Dat levert de nodige verwarring op.
Intussen weet Wahida wat haar te doen staat. “Je vader had gelijk, Eitan”, zegt ze beslist. “Ik ga je verlaten. Ik was aan de andere kant van de muur en het was alsof ik thuiskwam, het Palestijnse stof aan mijn voeten (...) De vijand moet gehaat worden. Ik dus.” Hij doet nog een poging haar tegen te houden: “Til je hoofd op, wat zie je? Vogels. Vogels komen en gaan aan beide kanten van de muur. Als ze daar zijn, zijn ze daar, als ze hier zijn, zijn ze hier.”
Zandwijk is fan van Mouawad
Vogels is al het vijfde stuk van de Libanees-Canadese toneelschrijver Wajdi Mouawad dat Zandwijk op het toneel brengt. Van hem regisseerde zij onder meer ook Bossen (2014) en Branden (2010). Ze is een fan van zijn werk. In 2017 was ze bij de première van Vogels (Tous des oiseaux) in Parijs, waar de acteurs in vier talen speelden: Hebreeuws, Arabisch, Duits en Engels. De voorstelling, met boventiteling in het Frans, werd daar een grote hit.
Mouawad is inmiddels een van de grootste namen in de Franse theaterwereld. Zandwijk: “Hij kan in zijn werk niet anders dan over zijn leven vertellen. Op zijn negende ontvluchtte hij met zijn ouders de burgeroorlog in Libanon, nadat hij kort daarvoor een bus zag ontploffen. Hij heeft verbrand mensenvlees geroken, dat is een trauma van hem, zo’n explosie komt in al zijn voorstellingen voor.”
Vogels is een actuele voorstelling die verweven is met het Israëlisch-Palestijnse conflict dat maar voortduurt, maar het roept tegelijkertijd ook associaties op met de oorlog in Oekraïne nu, vertelt Zandwijk. “Het gaat erover dat we allemaal met elkaar zijn verbonden, en het gaat over identiteit: jij identificeert jezelf als Joods, en jij als Arabisch, dus zijn we elkaars vijand? Mouawad heeft geen oordeel, hij laat zien hoe het tussen mensen gaat.”
De mooiste monoloog in het stuk is die van een Israëlische soldate, vindt ze, bij een checkpoint waar Wahida langs wil om naar Jordanië te gaan. “De soldaat zegt tijdens de controle: ‘Laten we hiermee ophouden. Ik wil jou niet haten, waar zijn we mee bezig?’ Dat is zo hoopgevend. Het stuk is echt een uitnodiging om niet te haten. Ik vestig mijn hoop op jonge mensen die er genoeg van hebben en die protesteren tegen hun machthebbers die die haat in stand houden.”
‘Naar het theater gaan is in Duitsland onderdeel van het leven’
De veelgeprezen regisseur Alize Zandwijk (Hellendoorn, 1961) werkt al jaren in Duitsland, maar sinds haar vertrek bij het Rotterdamse Ro Theater in 2016 werkt ze permanent bij Theater Bremen. Het grote voordeel van theater maken in Duitsland is, vertelt Zandwijk, dat je je niet elke keer weer hoeft te bewijzen. In Duitsland zit een politicus in het bestuur van jouw theater en die is medeverantwoordelijk voor de toekomst ervan. In Nederland moet je als theatergezelschap elke vier jaar weer met een plan komen, op basis daarvan krijg je subsidie.
Zandwijk: “Naar het theater gaan is in Duitsland onderdeel van het leven. In elke grote stad heb je een stadstheater met een repertoire aan stukken die om de zoveel tijd weer worden gespeeld, het gezelschap hoeft dus niet te reizen zoals in Nederland. In Duitsland koesteren ze ook hun toneelschrijvers, zoals de Horváths, Brechts, Schillers en Mannen.”
Voordeel van Nederland, aldus Zandwijk, is dat je er meer kunt experimenteren. Duitse theatermakers en bezoekers zijn conservatiever. Zandwijk wordt genoemd als mogelijke opvolger van de Zwitser Milo Rau als artistiek leider van NT Gent. Het lijkt een goed idee, ook omdat ze met haar man, de Vlaamse acteur Herman Gilis, al lang in Antwerpen woont. Maar ze staat niet te popelen. “Als 61-jarige wil ik het graag aan de nieuwe generatie overlaten.”
Hoe Vogels ontvangen werd buiten Nederland
Vogels was al in Frankrijk te zien, in Israël en in Duitsland, in tientallen versies. Die allemaal goed werden ontvangen. Ook de versie die in Zandwijks eigen theater in Bremen stond, waar het stuk volle zalen trok en het nu onderdeel uitmaakt van het vaste repertoire. Maar zo nu en dan klinkt er ook kritiek door op het script, dat trouwens samen met Duitse, Joodse en Arabische acteurs ontwikkeld is.
Zo maakten de Joodse studentenvakbond en de Vereniging van Joodse studenten in Beieren vorig jaar bezwaar tegen opvoering van het stuk in het Metropol- Theater in München. Omdat het stuk de Holocaust zou relativeren en ‘Israël-gerelateerd antisemitisme’ salonfähig zou maken. Het stuk werd vier maanden niet opgevoerd.
Intussen werd er alles aan gedaan om het stuk daar weer op de planken te krijgen. Vanaf eind maart zou het twaalf avonden te zien zijn. Regisseur Jochen Schölch ging ermee akkoord dat een paar passages werden geschrapt. Zoals de dialoog waarin de grootmoeder het betreurt dat haar man niet in het concentratiekamp is overleden, ‘dan zou ze hem niet meer hoeven te verdragen’.
Ook een vraag van Eitan aan zijn grootvader is aangepast. Die luidde: ‘Als trauma sporen achterlaat in de genen die we doorgeven aan onze kinderen, denk je dan dat ons volk een ander zou laten lijden?’
Half maart werd alleen bekend dat het Canadese agentschap, dat de internationale rechten van het stuk beheert, geen enkele verandering in het stuk accepteert. De voorstelling zal dus niet meer in München worden vertoond, tot verdriet van regisseur Schölch.
De Nederlandstalige voorstelling Vogels is te zien van 5 t/m 22 april in Internationaal Theater Amsterdam in een vertaling van Tom Kleijn (op 13 en 20 april met Engelse boventiteling). Het stuk wordt gespeeld door acht acteurs onder wie Gijs Scholten van Aschat, Chris Nietvelt, Hélène Devos en Marieke Heebink. Op 14 april is er een nagesprek met Alize Zandwijk. Info: ita.nl
Lees ook:
Ineens bleek dat Jodensterren niet in Polen, maar in Enschede waren gemaakt
Theatermakers in Enschede laten jongeren het lang verzwegen verhaal vertellen van de Joodse textielfabriek in hun stad. Daar werden in de oorlog meer dan een half miljoen Jodensterren gedrukt.
Meeslepend stuk over lefgozer die trompetspelend Auschwitz overleefde is ‘theater zoals het bedoeld is’
Theaterstuk Trompettist in Auschwitz is gebaseerd op het leven van de Joodse Amsterdammer Lex van Weren die dat vernietigingskamp overleefde. Als hij jaren na de oorlog Auschwitz bezoekt, hoeft hij geen rondleiding: ‘Dank u, ik weet hier de weg.’
