Een overbeladen Z, van Zorro naar Zelenski

Kunsthistoricus Joke de Wolf richt de blik op een kunstwerk dat bij de actualiteit past. Deze week: de Z.

In drie halen met een mes in een gekleurd schilderdoek maakte de Italiaanse kunstenaar Maurizio Cattelan in 1993 een artistieke grap. Een grap die nu helaas een minder grappige dimensie heeft gekregen.

Voor het brede publiek was die letter Z in de eerst plaats het signatuur van de Amerikaanse superheld Zorro. Zijn verhaal werd honderd jaar geleden bedacht door een Amerikaanse pulpschrijver, en gaat over een gemaskerde held die in het Mexico van het begin van de negentiende eeuw strijdt tegen corruptie en misdaad.

Net als latere superhelden weet niemand wie Zorro werkelijk is, normaal gesproken gaat Zorro door het leven als een edelman, Don Diego de la Vega. Wanneer hij vindt dat ingrijpen noodzakelijk is, verandert Don Diego dankzij masker, cape, zijn snelle paard Tornado en zijn degen in Zorro, de slimme en acrobatische redder van mensen in nood. Als hij iemand heeft verslagen of een plek heeft bevrijd van bandieten signeert Zorro zijn werk met zijn initiaal.

Begin jaren negentig was er een nieuwe Amerikaanse versie van Zorro op televisie met maar liefst 88 nieuwe afleveringen, en het kan haast niet anders dan dat Maurizio Cattelan die ook heeft gezien. Je zou Cattelan de joker van de moderne kunstwereld kunnen noemen, die in 2019 de wereld nog verbaasde door op een kunstbeurs een banaan met plakband aan de muur te plakken en als kunst te verkopen. Eerder veroorzaakte hij ook al opschudding in de kunstwereld en daarbuiten.

Woede-uitbarsting

Met het Zorroteken in het schilderdoek maakte Cattelan ook een knipoog naar een beroemde serie moderne kunstwerken. In 1960, het geboortejaar van Cattelan, kreeg de Argentijns-Italiaanse kunstenaar Lucio Fontana namelijk bekendheid met witte schildersdoeken waar hij met een stanleymes één of meer sneden had gemaakt.

Die werken waren ontstaan na een ordinaire woede-uitbarsting, maar Fontana was blij verrast met het resultaat. Hij vond zijn eigen kunst vaak veel te mooi, te perfect, met deze sneden kreeg hij de indruk een nieuwe dimensie te hebben aangeraakt. Concetto spaziale: attese, noemde hij ze, verwachtingen in ruimtelijk verband. Het werd zijn bekendste serie, je kunt de werken in alle moderne kunstmusea tegenkomen.

Door de sneden in het doek van Fontana over te nemen en te combineren met de populaire signatuur van Zorro maakte Cattelan een onorthodoxe associatie. Hij stelde de handeling van de Mexicaanse superheld gelijk aan die van de serieuze conceptueel kunstenaar. Een prikkelende vraag aan de kunstwereld: hoeveel verschilt de handtekening van Zorro van dat wat Fontana deed?

Pijnlijke ondertoon

Helaas heeft de knipoog van Cattelan sinds de Russische inval in Oekraïne opeens een pijnlijke ondertoon. De letter Z staat namelijk ook op de Russische tanks gekalkt die Oekraïne binnenwalsen, in Russische steden staat de letter op billboards, autoramen en op de kleding van politici. Dat is opvallend, omdat de letter Z niet voorkomt in het cyrillische schrift.

Over de precieze betekenis van deze Z zijn de kenners het nog niet eens – het zou op de overwinning kunnen duiden, op het Westen, of op Zelenski. Zeker is dat de letter nu het symbool is geworden van Russische steun aan de oorlog. En daarmee heeft het werk van Cattelan er onbedoeld óók een nieuwe betekenis bij gekregen, een die zelfs Zorro niet zomaar kan uitwissen.

Lees ook:

Overal in Rusland duikt een mysterieus Z-symbool op, wat betekent dat?

Sinds het uitbreken van de oorlog in Oekraïne duikt in Rusland steeds vaker de letter ‘Z’ op als symbool en steunbetuiging voor het Russische leger en de invasie van het buurland.

Maurizio Cattelan, de man achter het kunstwerk met banaan: ‘Mijn werken zijn volkomen serieus’

Over het effect van de banaan van Maurizio Cattelan is de vorige week al veel geschreven, de bedenker bleef nog een beetje in de schaduw.Wie is toch die grappenmaker, en hoe komt het dat de kunstwereld de op de muur geplakte banaan wél als kunst zag?