Een onverwachts antwoord op een lezersvraag

Een lezer stelt mij een heel korte vraag, namelijk ‘Is het onverwacht of onverwachts?’ Bij zo’n vraag wordt altijd de didacticus in mij wakker. Ik zou dan het liefst met de vragensteller in gesprek gaan over wat er achter die vraag zit. Anders wordt elk antwoord nietszeggend.

Als je die woorden opzoekt, zie je dat ze allebei in het Groene Boekje staan, maar daar is de lezer vermoedelijk niet mee geholpen. De achtergrond van die vraag kan namelijk alleen maar twijfel zijn over een specifiek gebruik. Ik vermoed dat het gaat om ‘onverwachts’ in een constructie als ‘een onverwachtse gebeurtenis’, omdat ‘een onverwachte gebeurtenis’ gebruikelijker is. Is ‘een onverwachtse gebeurtenis’ wel goed?

Ongebruikelijk, maar niet fout

Volgens de adviseurs van de Taalunie wel. ‘Onverwachtse’ is wel ongebruikelijker, maar het is niet fout. Ze zeggen echter niet erbij waarom.

Een taalkundige herkent in de ‘-s’ van ‘onverwachts’ ongetwijfeld de zogeheten ‘adverbiale -s’, waarmee bijwoorden gemaakt worden (zoals ook in ‘onverhoeds’, dat vroeger ‘onverhoed’ was). In dit geval staat die uitgang achter het woord ‘onverwacht’, dat is afgeleid van een voltooid deelwoord ‘verwacht’, waar dan ‘on-’ voor gezet is. Met dat ‘on-’ is het woord al veranderd in een bijvoeglijk naamwoord: je kunt er dan een uitgang aan toevoegen (‘onverwachte’, ‘onverwachter’, ‘het onverwachtst’), en je kunt het als gezegde gebruiken (‘iets is onverwacht’) of bijvoeglijk (‘een onverwachte gebeurtenis’).

Oorspronkelijk moet het bijwoord ‘onverwachts’ gereserveerd zijn voor gevallen als ‘Het heeft onverwachts geregend’, waarin het woord echt bijwoordelijk gebruikt is. Maar later werd ook ‘De regen is onverwachts’ gebruikelijk. Daarmee is het woord weer opgevat als bijvoeglijk naamwoord, en daar hoort meteen een bijvoeglijk gebruik bij, of zelfs een vergrotende trap (‘onverwachtser’).