Een monument tegen de neerwaartse spiraal

Kunsthistoricus Joke de Wolf richt de blik op een kunstwerk dat bij de actualiteit past. Deze week: oorlogsmonument in München.

Met zijn 22 meter hoge fallus is het Nationaal Monument op de Dam in Amsterdam een wonderlijk oorlogsmonument. Niet per se een symbool van de Tweede Wereldoorlog, inmiddels wel van de televisie-uitzending van de dodenherdenking op 4 mei in aanwezigheid van de koning.

De Stolpersteine oftewel struikelstenen die de Duitse kunstenaar Gunter Demnig sinds 1995 maakt, danken hun kracht aan hun bescheiden alomtegenwoordigheid. Toen het vijftig jaar geleden was dat Heinrich Himmler beval tot de deportatie van duizend Roma en Sinti, plaatste Demnig een klein messing plaatje in het plein voor het Keulse stadhuis, met daarop de tekst van dat bevel.

Later koos hij ervoor de plaatjes aan te brengen in het trottoir voor de vroegere woonhuizen van mensen die door nazi’s verdreven, gedeporteerd, vermoord of tot zelfmoord gedreven werden. Bij de Amsterdamse vestiging van het Goethe-instituut maken ze sinds 2021 de plaatjes voor Nederlandse aanvragers. In Duitsland konden ze de vraag uit Nederland niet meer aan.

München, die rijke stad met een groot nazi-verleden, heeft sinds twee jaar een monument dat beide eigenschappen combineert: het is prominent en onopvallend tegelijk. Bij mijn eerste bezoek aan het Königsplatz, vorige maand, keek ik eroverheen.

Het plein is gigantisch. Aan drie kanten staan neoclassicistische tempelgebouwen. Pal daarnaast was sinds 1930 het hoofdbureau van de NSDAP gevestigd. Vanaf 1935 was het plein de marsplaats, talloze nazi-bijeenkomsten vonden hier plaats. In twee vlaggenmasten van 33 meter hoog wapperden vlaggen met het hakenkruis.

Komende zaterdag precies negentig jaar geleden, op 6 mei 1933, organiseerde de Hitlerjugend hier een eerste, kleinschalige boekverbranding. Het waren vooral boeken over marxistische thema’s die in de vlammen opgingen. Op 10 mei organiseerden studenten in het kader van de Aktion wider den undeutschen Geist (‘Actie tegen de on-Duitse geest’) eerst een fakkeltocht, daarna waren meer dan 70.000 toeschouwers aanwezig op het plein om de boekverbranding te zien.

Kurt Ellersiek, een latere SS-Oberführer, hield een toespraak, de menigte zong het Horst Wessellied. Het kost weinig moeite het je voor te stellen tussen deze bombastische architectuur. Welke boeken er toen precies zijn verbrand, is niet te achterhalen.

Het nieuwe monument, dat ik pas zag toen ik over de geschiedenis van het plein had gelezen, is gemaakt door de Amerikaanse, in Duitsland wonende kunstenaar Arnold Dreyblatt. Het bestaat uit een stenen cirkel op de plek waar ooit de boeken brandden. Dreyblatt baseerde zich voor zijn monument op een lijst van 310 verboden auteurs die een bibliothecaris begin 1933 op eigen initiatief had samengesteld, de zwarte lijst. Veel Duitse bibliotheken hanteerden deze lijst voor hun eigen selectie.

Opvallend is dat Dreyblatt niet die auteursnamen opschreef, maar de titels van hun laatste publicatie tot aan 1933. Die titels staan geschreven in een spiraal van binnen naar buiten, in kapitalen, zonder auteursnamen en leestekens: als een lange woordketting. Van Die Theorie des modernen Sozialismus, via Das erste Mädel tot Das Lamm des Armen.

Die woordketting is eerst verwarrend. Je verwacht een boodschap, een wijze tekst of, zoals bij veel oorlogsmonumenten, een lijst met namen van slachtoffers. Maar de titels verwijzen naar ideeën, thema’s die nog steeds spelen, die nog steeds of opnieuw in sommige bibliotheken omstreden zijn.

Dat het de stad München 88 jaar kostte om voor de boekverbrandingen een monument op te richten, is minstens zo beklemmend.