Een middeleeuws avontuur over een geheugenkunstenaar

De wereld rond 1400: de pestepidemie is net geweken, de bevolking gedecimeerd. In de steden krabbelt men op, de handel en het intellectuele leven komen weer tot bloei, op vele plaatsen in Europa worden universiteiten opgericht. In Konstanz, een stadje aan het Bodenmeer, proberen kerkleiders een einde te maken aan het Grote Schisma. Kettergerichten moeten de beschadigde reputatie van de kerk herstellen. Ondertussen rammelen de Turken aan de poort van Europa, het Byzantijnse keizerrijk wankelt, en nog verder van huis gaat Timoer Lenk tekeer, een van de wreedste krijgsheren die de wereld ooit gezien heeft.

Heel wat aan de hand dus, in de periode die Jan van Aken uitkoos voor zijn historische roman 'De Ommegang'. Benieuwd op welke plaats en welke gebeurtenis in deze turbulente tijd de schrijver zijn blik zal richten? Dan ken je Van Aken niet. Net zoals in zijn vorige veelgeprezen boek 'De Afvallige' - dat zich afspeelde in de nadagen van het Romeinse Rijk - bestrijkt hij in 'De Ommegang' met bravoure het gehele speelveld van de geschiedenis, van Noord-Engeland tot China.

In 'De Ommegang' vertelt geleerde, arts en zelfverklaard bouwmeester Isidoor van Rillington zijn levensverhaal. Als vondeling wordt hij opgenomen in een klooster in Yorkshire. Hij leert er zo snel Latijn dat hij mag studeren in Oxford, op voorwaarde dat hij terugkomt. Maar teruggaan doet hij niet, hij reist verder naar Parijs en Bologna, waar hij medicijnen studeert. Voort gaat het, naar Klein-Azië waar hij een fortuin maakt als dokter, en nog oostelijker, naar het rijk van Timoer Lenk waar hij een moskee mag bouwen omdat hij in staat was met papier en bamboe een schaalmodel van de kathedraal van Salisbury te knutselen. Uit zijn hoofd.

Tekst gaat verder onder de afbeelding

Fabelachtig geheugen

Hoe komt hij aan zo'n fabelachtig geheugen? Dat geheugen is nu juist het onderwerp van het boek. Dagelijks maakt Isidoor zijn 'ommegang', een wandeling door zijn geest. Hij beoefent een door de Romeinen ontwikkelde vorm van geheugenkunst waarbij hij bouwwerken optrekt, in die bouwsels bewaart hij zijn kennis. Hij bouwt zijn geheugen uit tot een stad waarin hij kan rondwandelen. Alle boeken die hij onder ogen heeft gekregen kent hij uit zijn hoofd.

Aha, een roman over het belang van kennis, zo denk je, de betekenis strekt zich natuurlijk uit naar het heden: hoe het lezen innerlijke rijkdom geeft en een wereld opent. Inderdaad heeft Van Aken daar wat over te zeggen, en de wereld die hij opent zien wij voor ons, van Engeland tot Oezbekistan. Maar toch is het niet zo eenvoudig. Het nut van dat ongelooflijke geheugen, behalve het faciliteren van opschepperij, wordt nergens in het boek duidelijk, en ook daar lijkt wat achter te zitten...

Ondertussen blinkt Van Aken uit in de beschrijvingen van studentikoze feesten, bordelen en drinkgelagen en talloze kleurrijke types die zijn roman bevolken. Nog beter zijn de surrealistische scènes zoals die waarin Isidoor in een tapijt gerold als een postpakket naar de grote Timoer in Samarkand wordt gestuurd, of zijn ontmoeting met een Tataarse magiër die voor Isidoors ogen lachend al diens wijsheid uit zijn hoofd tovert en als een papiertje verfrommelt. Fantastisch, grappig én veelzeggend, want het is ook een kantelpunt in het boek en een vooruitwijzing naar de ondergang van de zelfingenomen arts.

In het laatste deel van het boek zien we hem terug op het concilie van Konstanz, waar Isidoor zich vol bluf presenteert als meesterbouwer. Hij heeft een plan voor een nieuwe kathedraal. Maar tussen de religieuze scherpslijpers dreigt hij zijn hand ernstig te overspelen. Isidoor ontwikkelt zich zo van een leergierige jongen tot een arrogante wetenschapper die ten prooi valt aan de eerste hoofdzonde: superbia, hoogmoed. Die deftige geheugenstad van hem heeft iets bovenmenselijks, de ommegang is een prachtig literair gegeven.

Minpuntje

Een klein minpuntje is misschien hoe makkelijk Isidoor alle gruwelen die op zijn pad komen van zich af laat glijden. Een mens zou van heel wat minder narigheid de kluts kwijtraken. Zijn koude doelgerichtheid maakt van Isidoor een wat klinisch personage. Alleen als hij radeloos verliefd wordt op de vrouw van een vriend zien we hem van zijn menselijke kant.

Echt storend vond ik het niet. Bedenkelijker is de rol die de vrouwen in het boek spelen. Goed, het zijn de Middeleeuwen, dus de mannen maken de dienst uit. Maar om van alle vrouwen (op één na, die hoofse, onbereikbare geliefde) nu prostituees te maken? De vrolijke hoertjes beoefenen hun vak met overgave en met Isidoor doen ze het gratis. Ik vroeg me tijdens deze passages soms af of ik een historische roman of een oververhitte jongensfantasie las.

Jan van Aken wordt wel eens vergeleken met Umberto Eco, en dat is goed te begrijpen. Beide schrijvers hebben een voorkeur voor avontuurlijke verhalen waarbij de ideeënleer uit de beschreven tijd een hoofdrol speelt. De psychologie van de personages is ondergeschikt aan het verhaal en het centrale idee. Tegelijk gaat de vergelijking mank, want waar Eco zich als belezen academicus nog al eens verliest in lange traktaten, blijft de autodidact Van Aken smakelijke scènes schrijven die het verhaal voortstuwen. Er staat werkelijk geen saaie bladzijde in dit vuistdikke boek. Iedere zin staat als een huis en de schrijfstijl doet op een prettige manier archaïsch aan. Regen is hemelwater, de lezer spreekt hij aan met 'duisterling', het geheugen noemt hij 'innerlijke kwartieren' en - tja, probeer die maar eens níet te onthouden - orale seks heet 'de serafijnse kus'.

De geroemde geheugenstad blijkt ten slotte zo vergankelijk als de mens zelf, en het maken van zo'n ommegang een vorm van ijdel escapisme. Of de schrijver ons daarmee nog iets wil vertellen over de condition humaine blijft enigszins in nevelen, maar dat doet niets af aan het geweldige avontuur dat deze roman is. Meeslepend wordt te vaak gebruikt als aanprijzing van romans, maar Van Aken sleept je heen en terug over twee continenten. Wat wil je nog meer?

Jan van Aken
De Ommegang
Querido; 628 blz. € 22,50
Oordeel: meeslepende ideeënroman vol smakelijke scènes

Lees hier meer boekrecensies