Een goed idee werd een reformatorische zeepbel

De software bestaat nog steeds. Boeing, bijvoorbeeld, gebruikt hem om zijn vliegtuigen goedkoper te kunnen maken. Maar Baan is inmiddels niks meer dan een dochter van het Britse Invensys.

De journalisten Mark Houben en Jeroen Wester, werkzaam voor Het Financieele Dagblad, beschrijven in hun boek over Baan gedetailleerd hoe het bedrijf zo jammerlijk is afgegleden. Zij voerden tientallen gesprekken met kopstukken van de onderneming en haar financiers. Dat levert een boek op met veel informatie en opmerkelijke details, ook op zijpaden. (Zo besloot de orthodox-gereformeerde Jan Baan zijn 25-jarig huwelijk te vieren met een neef, niet met zijn vrouw. Mevrouw Baan werd geacht thuis te blijven om voor de kinderen te zorgen.)

Baan Company is bij toeval ontstaan. Jan Baan richtte in 1978 een boekhoudkundig adviesbureau op -FMBB, Financieel Management Begeleidingsbureau Baan. Bij een van zijn klanten, een computerleverancier, kwam de hulp wat laat. Jan Baan werd in natura betaald, met een computer. Daar bleek geen Nederlandse software voor te bestaan en dat bracht Jan Baan ertoe die software dan maar te laten ontwikkelen. Een kennis schreef het programma in de avonduren en legde zo, onbewust, de basis voor een miljardenbedrijf.

Het begon met software waarmee bedrijven hun administratie efficiënter konden maken voor één type computer. Later breidt Jan Baan zijn aanbod uit tot software voor een heleboel soorten computers. Hij ziet al snel in dat Unix hét besturingssysteem voor bedrijfscomputers wordt en voegt aan zijn pakket software toe voor andere bedrijfsprocessen dan de administratie.

Begin jaren negentig, nog voor het begrip goed en wel bekend was, levert Baan als een van de eersten enterprise resource planning software voor Unix-computers. De programma's van Baan automatiseren de bedrijfsvoering vanaf klanten-bestelling via inkoop en productie tot en met facturering. Analisten voorspellen miljardenmarkten voor deze zogeheten erp-software en Baan is naast het Duitse SAP de grote kanshebber om de 'Microsoft van de erp-markt' te worden. Die eretitel lijkt helemaal op zijn plaats als in 1994 Boeing een grote klant wordt.

Baan Company krijgt een jaar later een notering aan de Amerikaanse technologiebeurs Nasdaq. Drie jaar achtereen verdubbelt de koers elk jaar. Baan wordt tientallen miljarden waard en neemt probleemloos kleinere collega's en concurrenten over. Wat de beleggers niet weten, is dat achter de schermen cijfers worden opgepoetst. Naast het aan de beurs genoteerde Baan Company, hebben Jan en Paul Baan (de jongere broer werkt sinds 1981 met Jan samen) Baan Investment opgericht. De dochters van deze privé-onderneming kopen software bij Baan Company, aanvankelijk om die bij specifieke doelgroepen te installeren, later ook om de omzet en winst van Baan Company op te schroeven. Dat lijkt vreemd en in het nadeel van de gebroeders Baan, die dat immers uit eigen zak betalen. Maar met een eenvoudige rekensom laten Houben en Wester zien dat dit 'nadeel' een groot voordeel had. Software kent een hoge winstmarge. Een bestelling ter waarde van twintig miljoen aan software van Baan Investment levert Baan Company twaalf miljoen extra nettowinst op. Dat maakt de aandelen dankzij de enorme koers-winstverhouding van 100 in principe 1,2 miljard meer waard. Aangezien de broers 47 procent van de aandelen bezitten, gaan zij er zo ruim een half miljard op vooruit.

Verscherpte Amerikaanse regels voor jaarverslagen dwingen Baan in april 1998 de relatie tussen de twee Baan-takken te openbaren en vanaf dat moment is het sprookje uit. Beleggers verliezen vrijwel alle vertrouwen in het bedrijf en Jan en Paul Baan moeten zich terugtrekken uit hun bedrijf. Jan doet nog enkele pogingen om terug te keren, maar twee jaar en veel verliezen later werpt Invensys een reddingsboei uit en voorkomt zo de ultieme afgang, een faillissement.

Houben en Wester verdienen lof voor hun gedegen geschiedschrijving. Maar met alle informatie die zij geven, komen zij niet verder dan te beschrijven hoe de ondergang verliep. De lezer blijft achter met veel vragen over het 'waarom'. Was het oppoetsen van de cijfers de grote fout? Ja, lijkt de bovenstaande samenvatting te suggereren. Maar waarom herstelde het vertrouwen zich dan niet toen die fout eenmaal was verwerkt? Wat was de rol van de ABN Amro en Goldman Sachs, die massaal aandelen Baan gingen verkopen en zo de koers drukten?

En deden de, streng gereformeerde, gebroeders Baan het allemaal voor het gewin? 'Ja', lijken de schrijvers te zeggen als zij Jan Baan citeren met zijn stelling dat elke extra gulden winst voor Baan Company honderd gulden (koers)winst voor hem betekent. Van de vrome belofte van de broers om hun miljardenrijkdom via de ideële stichting Oikonos aan goede doelen te besteden, is in de praktijk weinig terechtgekomen, melden Houben en Wester. Maar als ze alléén maar uit waren op rijkdom, rest nog altijd de vraag waarom Jan en Paul Baan hun aandelen in het bedrijf vasthielden toen (zeker voor insiders) duidelijk werd dat de beurskoers over zijn top heen was.