Een Europa dat zo welvarend is, dat moet kapot

De geschiedenis loopt heus niet altijd zoals die onvermijdelijk móet lopen. Ian Kershaw stipt in zijn ‘Een naoorlogse achtbaan. Europa 1950-2017’ even zo’n alternatief scenario aan, als hij het Gorbatsjov-tijdperk beschrijft. Die leider koos in de Sovjet-Unie van de jaren tachtig van de vorige eeuw voor een vlucht naar voren. Alleen politieke hervormingen konden het land uit de economische malaise redden, was zijn overtuiging. De rest van het verhaal is bekend: de Sovjetunie verloor zijn Oost-Europese satellietstaten om daarna zelf ten onder te gaan. Gorbatsjovs politieke loopbaan eindigde al even abrupt.

Hoe ernstig ook, de problemen van de Sovjet-Unie waren nog wel een poos te verdragen geweest, als het Kremlin een andere koers had gevaren, beweert Kershaw. Kijk naar het China van Deng Xiaoping, waar in hetzelfde tijdperk gekozen werd voor ongekende economische hervormingen, maar werd vastgehouden aan krachtige, autoritaire politieke sturing.

Niks onvermijdelijk dus. Soms is het verloop van de geschiedenis zelfs voor een belangrijk deel terug te voeren op één enkel persoon. Kershaw wijst in het door hem beschreven tijdvak behalve Michael Gorbatsjov ook de Duitse bondskanselier Helmut Kohl aan als zo iemand.

Tegelijk was de Koude Oorlog natuurlijk ook een klassieke krachtmeting: armpje drukken tussen twee politieke grootmachten, hun militair en hun economisch arsenaal. Wie al te veel op achterstand raakt, delft op den duur het onderspit.

Attractieve cynische politiek

Maar loopt het altijd onvermijdelijk op die manier af? Nee, laat Timothy Snyder zien in ‘De weg naar onvrijheid. Rusland, Europa, Amerika’. Er bestaat ook nog zoiets als strategisch relativisme. Een ogenschijnlijk zwakke broeder kan aan kracht winnen zonder zelf sterker te worden, namelijk door anderen te verzwakken. Snyders boek toont welke methodes Rusland daarvoor de afgelopen jaren toepaste en wat daarachter steekt. De kloof met Amerika en Europa op een normale manier dichten zit er voor het land niet in. De economie drijft te veel op de export van een paar grondstoffen, de technologie loopt te veel achter en de machthebbers zijn kleptocraten die vooral uit zijn op hun eigen korte-termijngewin. Met zo’n uitgangspositie wordt de meest cynische politiek uiterst attractief.

Kershaws ‘Een naoorlogse achtbaan’ is het vervolg op het drie jaar geleden verschenen ‘De afdaling in de hel. Europa 1914-1949’, het eerste deel van zijn geschiedenis van ons werelddeel in de afgelopen eeuw. Dat boek bevatte een paar lichtpuntjes (vooruitgang in woonomstandigheden, betere hygiëne, meer ruimte voor cultuur), maar beschreef vooral onnoemelijk veel ellende: twee wereldoorlogen, talloze kleine burgeroorlogen, hongersnoden als gevolg van politieke beslissingen, een economische depressie, grootschalige etnische zuiveringen en volkeren op drift.

De Brit Kershaw, emeritus-hoogleraar hedendaagse geschiedenis en beroemd geworden met zijn eveneens tweedelige Hitler-biografie, kan niet anders dan concluderen dat de periode 1950-2017 daar gunstig bij afsteekt. De decennialange knechting van Oost-Europese landen, een aantal gruwelijke burgeroorlogen en terroristisch geweld daargelaten, leek vrede bijna iets vanzelfsprekends te worden, groeide de welvaart naar een peil waarop vrijwel de hele wereld jaloers is, zegevierden democratie en rechtsstaat en eisten tal van minderheden en één meerderheid (de vrouwen) met succes een betere plek op in de maatschappij.

De achtbaan uit de titel van Kershaws boek verwijst naar het duizelingwekkende tempo van de ontwikkelingen in het naoorlogse Europa. Een beeldspraak die nog tekortschiet, want achtbanen hebben de gewoonte hun vaste rondje te volgen, waar de geschiedenis echt alle kanten opschoot. Het maakte van dit deel het lastigst te schrijven boek uit zijn loopbaan, bekent de historicus in zijn voorwoord.

Hij klaart de klus niettemin op knappe wijze. De lezer merkt niets van Kershaws ongemak met zoveel verschillende draadjes en wordt dankzij de uitstekende compositie moeiteloos langs bijna zeventig jaar historie en verschillende hoeken van het continent geloodst. De auteur staart zich niet blind op alleen politiek, maar ruimt plek in voor economie en zelfs een heel hoofdstuk over cultuur.

Stijlvol weet hij de valkuil van het opsommerige te vermijden. Kershaw heeft bij alles wat hij moet vertellen nog ruimte voor de anekdotiek. Hij beschrijft bijvoorbeeld hoe in Praag in 1955, een jaar voor Chroesjtsjovs beroemde destalinisatierede, een beeld van een door boeren, arbeiders en intellectuelen omringde Stalin werd onthuld. De sculptuur was twaalf meter breed, tweeëntwintig meter lang en vijftien meter hoog en overal in de stad te zien. De Tsjechoslowaken dachten er het hunne van en grapten in besloten kring over een monument voor de wachtrijen voor schaars vlees.

Nog meer chaos

Na de val het communisme proclameerde Francis Fukuyama in ‘Het einde van de geschiedenis en de laatste mens’ de definitieve overwinning van de constitutionele democratie. Als ontwikkelingen in de jaren negentig (onder meer de oorlog in voormalig Joegoslavië) die visie al niet voldoende hadden ondergraven, dan deden de aanslagen van 11 september 2001 dat wel. Zoals Kershaw stelt: “Minder dan ooit kon Europa de problemen van de buitenwereld buitensluiten.”

De Britse historicus Eric Hobsbawm had eerder al zijn begrip ‘korte twintigste eeuw’ (1914-1989) gemunt. Nu werd 9/11 een vaak gekozen eindpunt voor geschiedschrijvingen over dat tijdperk. Het is slim dat Kershaw zijn tweeluik verder laat doorlopen. Want de aanslagen zetten veel op zijn kop, maar de grootste chaos sloeg de afgelopen tien jaar toe: een economische crisis, oorlogen en failed states net buiten Europa (met toestroom van vluchtelingen), oorlog in Oost-Oekraïne plus annexatie van De Krim, de keuze voor de Brexit en de verkiezing van Trump, die de vanzelfsprekendheid van de Amerikaans-Europese samenwerking ondergroef.

De achtbaan zal nog sneller en onvoorspelbaarder gaan rijden. Bovenop de ongekende vaart van de mondiale economie komt de toegenomen internationale wanorde. Kershaw: “De enige zekerheid is onzekerheid. Onveiligheid zal altijd een kenmerk zijn van het moderne leven.”

Het minste wat Europa kan doen is zich weerbaarder maken. Dat begint er volgens Kershaw mee dat we de weerzin tegen meer onderlinge samenwerking overwinnen.

Daarna moet eens serieus worden begonnen met een gezamenlijke Europese defensie en buitenlandse politiek.

Ian Kershaw
Een naoorloogse achtbaan. Europa 1950-2017
Unieboek/ Het spectrum 704 blz. € 29,99
Oordeel: Kershaw klaart knappe klus

Mistgordijnen

Zelfs Snyder is in zijn diepdonkere ‘De weg naar onvrijheid’ niet helemaal zonder hoop - als Europa (en Amerika) maar niet volharden in argeloosheid en beter waken over hun instituten, hun deugden en verworvenheden. Het Westen worstelt met de mix van hybride oorlogsvoering (niet direct als Russen herkenbare strijders), cyberaanvallen, ondermijning en verspreiding van fake news.

Qua somber stemmende, maar indringende geschiedenissen had de Amerikaan Snyder al grote faam dankzij boeken als ‘Bloedlanden. Europa tussen Hitler en Stalin’ (2011) over de mens die werd gemangeld tussen Hitler-Duitsland en de Sovjet-Unie, en ‘Zwarte aarde. Geschiedenis van de Holocaust’ (2015). ‘De weg naar onvrijheid’ is haast even verontrustend. Terwijl het stof van de geschiedenis nog moet neerdalen en niet alle bewust gecreëerde mistgordijnen zijn opgetrokken, probeert Snyder, hoogleraar geschiedenis aan de Yale University, met zijn boek enige orde en systeem te ontwaren in de chaos die Rusland de afgelopen jaren teweegbracht.

Tegenover de politiek van de onontkoombaarheid (de idee dat de toekomst beter wordt) die Europa veel goeds bracht, zette Rusland een cynischer alternatief, de politiek van de eeuwigheid. Het perspectief van de lijn omhoog werd vervangen door een oneindige cirkel van steeds weer terugkerende externe gevaren. Daarvoor werd de Russische natie neergezet als de almaar geplaagde onschuldige maagd en het Westen als bron van permanente dreiging. Van daaruit zouden homoseksuelen, Joden en andere samenzweerders de Russische ziel proberen te vergiftigen.

Om dit geloof te verbreiden, zetten Poetin cs ook een aantal filosofen en schrijvers met bedenkelijke ideeën op een voetstuk. Uiteindelijk staat of valt deze aanpak met gehoorzaamheid aan leiders die zich voordoen als enige verlossers van het buitenlandse kwaad. Doordat diezelfden de media grotendeels aan een touwtje hebben, slaan berichten over inmenging in Oekraïne, Polen, de VS, Groot-Brittannië of waar ook automatisch dood. Of het zijn misleidende verhalen van de Grote Westerse Vijand of tegenzetten van de alwetende leider om zijn volk tegen die duivel te beschermen.

Wat extra hoop valt wellicht te putten uit Snyders constatering dat in Rusland alle creativiteit en energie, door het koesteren van wantrouwen en isolement, richting paranoia en complottheorieën gaat. Daar kan Europa wat beters tegenover stellen. Als het niet te veel moeite moet steken in de springladingen die zichtbaar en onzichtbaar onder haar systeem worden gelegd. Sowieso lijkt het strategisch relativisme van Moskou één echte winnaar op te leveren: als verliezer Rusland zijn best doet om Europa en Amerika verliezen toe te brengen, wint wereldmacht China zelfs met nietsdoen aan kracht.

Timothy Snyder
De weg naar onvrijheid. Rusland, Europa, Amerika.
Ambo|Anthos 376 blz. € 29,99
Oordeel: Somber stemmend, maar indringend

Recensenten van Trouw bespreken pas verschenen fictie, non-fictie, jeugdliteratuur en thrillers. Meer recensies leest u hier.