Dit werd nog nooit laten zien

Een lezer hoort in een actualiteitenrubriek op de radio de zin ‘Dat wordt niet laten zien’, met de betekenis ‘Dat wordt niet getoond’. Dat komt hem vreemd voor. Wat is daar aan de hand? Is dit iets nieuws dat over een tijdje heel gewoon is?

Deze constructie is mij al sinds 2001 dierbaar. Toen schreef ik er voor het eerst over in het toenmalige elektronische tijdschrift Neder-L, en sindsdien heb ik er nog wel een stuk of vijf keer over geschreven, tot twee maanden geleden nog. In de taalrubriek in Trouw blijk ik hem alleen terloops weleens vermeld te hebben.

Het is een fascinerend geval. Het is bekend dat een hulpwerkwoord in het Nederlands (en in het Duits) in de voltooide tijd de vorm aanneemt van het hele werkwoord. In plaats van ‘Ik heb gewild dansen’ zeg je ‘Ik heb willen dansen’. De vervangende infinitief wordt dat ook wel genoemd.

‘Een stukje wordt zitten te schrijven’

Die vervangende infinitief heb je alleen in de voltooide tijd, en niet in de lijdende vorm. Sterker nog, een constructie met een hulpwerkwoord kun je meestal niet eens in de lijdende vorm zetten. Neem ‘Ik zit een stukje te schrijven’. Wat moet dat worden? ‘Een stukje wordt zitten te schrijven’? Soms kun je wel een lijdend vorm maken, maar het hulpwerkwoord valt er dan buiten. Van ‘Ik wil een stukje schrijven’ kun je wel ‘Een stukje wil geschreven worden’ maken, maar dan heeft dat willen geen betrekking meer op mijzelf.

Alleen bij ‘laten’ komt het vaker voor. Vaak met een waarnemingswerkwoord (‘zien’, ‘horen’), maar ook bij bewegingswerkwoorden kan het (‘Dit mag niet onopgemerkt voorbij worden laten gaan’). Hoe komt dat? De Duitse taalkundige Stefan Müller veronderstelt dat ‘laten’ (of het Duitse ‘lassen’) samen met zo’n werkwoord een sterke betekeniseenheid vormt, die zich een beetje gedraagt als één werkwoord (‘laten zien’ is ‘tonen’).

Daar kun je dan net een lijdende vorm van maken.