Der Hauptmann: gewone soldaat ontpopt zich tot massamoordenaar

Er zijn de afgelopen decennia honderden speelfilms en documentaires gemaakt over de Tweede Wereldoorlog. "Toch had ik het gevoel dat er iets ontbrak", zegt de Duitse scenarist en regisseur Robert Schwentke (50). Hij maakte 'Der Hauptmann' vanuit het perspectief van de dader, een 'gewone' Duitse Wehrmacht-soldaat die zich ontpopt als massamoordenaar. En dat niet alleen, met het verbazingwekkende, op ware gebeurtenissen geïnspireerde verhaal van korporaal Willi Herold (1925-1946) presenteert hij de beste Duitse oorlogsfilm in jaren.

Schwentke vertrok als twintiger naar Los Angeles. Met succes. Hij maakte een thriller met Jodie Foster, een actiefilm met Bruce Willis en groeide via grote Amerikaanse studiofilms uit tot een bekende naam in Hollywood.

Russische archieven

"Al die jaren liep ik rond met het idee om een film over de oorlog te maken. Daarvoor moest ik terug naar Duitsland. Een van de dingen die me aan het denken zette was een tentoonstelling in Londen over het Duitse leger. Ik was opgegroeid met het idee dat de grootste misdaden waren gepleegd door SS'ers, niet door de Wehrmacht. De tentoonstelling die ik in 1989 bezocht, leverde met foto's uit Russische archieven, afkomstig van Duitse krijgsgevangenen, het bewijs dat de Wehrmacht helemaal niet zo zuiver was. Ik realiseerde me hoe ontzettend dynamisch ons nationaal-socialistische systeem was. Om zo'n grote catastrofe te veroorzaken, moesten heel veel mensen hebben meegedraaid."

In dezelfde periode zag Schwentke 'Der Untergang' (2004), een film over Hitlers laatste dagen in de Führerbunker in Berlijn. "Ik vond het een naïeve film, gebaseerd op het idee dat het allemaal heel anders was gelopen als Hitler gewoon had geluisterd naar zijn entourage."

Zo werd Schwentke naar eigen zeggen gesterkt om een verhaal te vertellen over de vele anderen die werkzaam waren in het systeem: daders in de derde, vierde en vijfde rij. "Mensen ter plaatse", zegt Schwentke. "Mensen die het systeem draaiende hielden. Want daar zijn in Duitsland maar heel weinig films over gemaakt. Over de helden zijn wel films gemaakt, terwijl die toch echt in de minderheid waren. "

Chaos in Duitsland

Schwentkes hoofdpersoon is zo'n dader uit de achterste rij. In de eindfase van de Tweede Wereldoorlog is de chaos in Duitsland compleet. De 19-jarige Duitse soldaat Willi Herold is gedeserteerd en op de vlucht voor zijn belagers als hij in een verlaten wagen een officiersuniform vindt. Hij trekt het aan en merkt tot zijn verbazing dat soldaten hem beginnen te salueren. Hij beseft dat hij in het officiersuniform kan overleven, maar dat hij het spel dan wel goed moet spelen. Duivels goed.

De tekst gaat verder onder de afbeelding

Zo arriveert Willi Herold in april 1945 in het gevangenenkamp Aschendorfermoor nabij de Nederlandse grens. Hij brengt er gehuld in zijn officiersuniform een gruwelijke slachting aan onder de gevangenen. Het zal Willi Herold, de schoorsteenveger uit Chemnitz, de bijnaam 'De beul van Emsland' opleveren.

Dat Der Hauptmann zo'n fascinerende kijkervaring oplevert, komt onder meer door het meesterlijke spel van de Duitse acteur Max Hubacher die van een kleine, uitgehongerde, deserterende soldaat verandert in een moordmachine. Uit lijfsbehoud transformeert hij van slachtoffer tot dader. Daardoor word je continu heen en weer geslingerd in je gevoelens.

Schwentke: "De ideale kijker stelt zichzelf de vraag: Wat zou ik hebben gedaan in deze situatie? In het begin begrijp je dat hij een slachtoffer is, je voelt een zekere empathie, maar na verloop van tijd is dat niet meer mogelijk. Wat ik niet wilde is dat de kijker vanaf dat moment een oordeel over hem zou vellen."

"Toen Willi Herold uiteindelijk werd opgepakt door de Britten en in 1946 in Oldenburg werd berecht en onthoofd, heeft de Britse militaire rechter uit pure fascinatie een boek over hem geschreven. Die rechter noemde hem ook geen psychopaat. En zo wil ik hem ook niet noemen. Herold was een overlever die heel ver ging in zijn overlevingsstrijd. In een amorele wereld was geweld zijn enige referentiekader. Dat hij zo veel mensen meekreeg zegt misschien iets over het verlangen naar autoriteit."

Schwentke, een gedreven verteller, vervolgt: "Wat ik interessant vind, is, als je bij hem betrokken blijft, je blijft nadenken over zijn daden. En om dat te bereiken was het van belang om niet alles te willen verklaren. Het is raadselachtig waarom hij zo drastisch te werk ging. Tegelijkertijd zie je in elke scène hoe de raderen van zijn brein bewegen. Je ziet de opties die hij heeft. Je ziet hoe onzeker en bang hij soms is."

Onboetvaardig

Wat de film ook uniek maakt is dat Schwentke breekt met narratieve conventies van oorlogsfilms. En ja, ook daar heeft hij over nagedacht. "In de meeste films over het nationaal-socialisme realiseert de hoofdpersoon zich op zeker moment dat hij iets slechts heeft gedaan, waarna hij een bocht neemt, ook al correspondeert dat vaak niet met het echte leven", legt Schwentke uit. "Willi Herold neemt geen andere afslag, hij gaat voort op de ingeslagen weg. Dat mensen geschokt zijn door zijn onboetvaardige optreden, begrijp ik niet helemaal. Der Hauptmann is niet gewelddadiger dan een gemiddelde aflevering van 'Tatort' op zondagavond."

Schwentke spreekt uit ervaring, hij schreef eind jaren negentig zelf verschillende afleveringen van de beroemde Duitse misdaadserie. "Wat ik hiermee bedoel is dat mijn film geweld niet gebruikt voor een dramatisch doel. Der Hauptmann is geen entertainment. Ik vind het zelfs obsceen en immoreel om een onderhoudende film over fascisme te maken."

Waarom er in Duitsland niet eerder een film over de totale waanzin in de laatste oorlogsmaanden is gemaakt, weet Schwentke niet precies.

"Het enige wat ik kon doen is vaststellen dat dit soort ingewikkelde oorlogsthema's wel in andere filmculturen werden opgepikt. De Franse film 'Lacombe Lucien', gemaakt in 1974 door Louis Malle, was heel belangrijk voor mij. Het is een van de eerste Franse films die collaboratie thematiseerde via het verhaal van een boerenjongen die flirt met het verzet maar zich uiteindelijk laat rekruteren door de Gestapo."

Oorlogsroman

In de Duitse literatuur is het thema ook zeldzaam, weet Schwentke. "Typisch is het geval van de schrijver Gert Ledig die zelf aan het westfront en het oostfront vocht en in de jaren vijftig een apocalyptische oorlogsroman schreef, 'Vergeltung', die in Duitsland koeltjes werd ontvangen en pas in de jaren negentig werd herontdekt en heruitgegeven. Een boek als 'De Welwillenden' van Jonathan Littell waarin een gecultiveerde SS-officier de machtspelletjes van de nazi's beschrijft, bestaat in Duitsland eenvoudigweg niet."

Die gevoeligheid merkte Schwentke in het financieringstraject van zijn film. "We hadden sterke voorstanders, maar er waren ook veel die het onderwerp te controversieel vonden, en het project het liefst tot zinken hadden gebracht. Interessant is dat de redenen waarom zij tegen de film waren, voor mij de redenen waren om de film te maken. Helden ophemelen en daders negeren was voor mij nooit een optie."

Lees hier de recensie van Der Hauptmann, bedeeld met vier sterren.