De wondere werelden van Sergei Rachmaninov en Joséphine Baker

Als voormalig chef-dirigent Riccardo Chailly weer eens naar Amsterdam komt, wil hij graag iets nieuws doen, muziek die hij hier niet eerder dirigeerde. En dus nam hij een rariteit mee: Rachmaninovs Eerste symfonie.

Na de ramp van de door een dronken Glazoenov gedirigeerde première in 1897, lieten de critici geen spaan heel van het werk. De 24-jarige componist viel in een zware depressie waar hij pas na hypnose-therapie uitkwam. Het Concertgebouworkest zette het werk slechts twee keer eerder op de lessenaar: in 1909 met Willem Mengelberg en in 1982 met Vladimir Ashkenazy. Het zijn precies dat soort gegevens die Chailly’s avontuurlijke oren op steeltjes zetten.

En Chailly koppelde de symfonie mooi aan Rachmaninovs Tweede pianoconcert, het werk dat de componist drie jaar later uit zijn zwaarmoedigheid haalde. Een prachtig programma dus voor het huidige Rachmaninovjaar.

De slagtechniek van Chailly, die twee weken geleden 70 jaar werd, is een van de mooiste en beste in het internationale maestro-veld. En nog altijd is de Italiaan gretig, joviaal en briljant op de bok. Misschien is die Eerste symfonie inderdaad geen meesterwerk, maar Chailly en het uitbundig spelende orkest deden er in ieder geval alles aan om Rachmaninovs flop in ere te herstellen.

Voor het Tweede pianoconcert was de 24-jarige Japanner Mao Fujita meegekomen. Hij was tweede prijswinnaar van het Tsjaikovski-concours in 2019 en mag Maria João Pires tot zijn grootste fans rekenen. Fujita behield in de virtuositeit van al die noten zijn lichtheid. Geen klauwende kolenschoppen over de toetsen, maar eerder dansende vlinders. De balans was daardoor in het eerste deel wat zoek, maar wat was dat tweede deel magisch zeg. Zondagmiddag nog te horen, ook live via de radio.

Zes jaar nadat Rachmaninov het Tweede pianoconcert schreef, werd in Saint Louis zangeres en danseres Joséphine Baker geboren. En terwijl Rachmaninov naar Amerika vluchtte, ging Baker juist de andere kant op en kwam in Parijs terecht.

In het Opera Forward Festival is Baker de hoofdpersoon in Perle noire – Méditations for Joséphine. Een twee uur durende voorstelling van de zwarte zangeres Julia Bullock, de zwarte componist/percussionist Tyshawn Sorey, de zwarte tekstschrijver Claudia Rankine en de witte regisseur Peter Sellars. Zangeres, danseres en vrijheidsstrijder Baker wordt hier laagje voor laagje afgepeld. Via indrukwekkende teksten, en via muzikale deconstructie van haar succesnummers.

Het beeld van de danse sauvage en l’art nègre, begrippen die op Bakers kunsten als zangeres en dansers werden geplakt, wordt hier vakkundig uitgebezemd. Het ongemak nu van het kijken naar een zwarte vrouw met ontblote borsten komt keihard binnen, ook al bleef het bananenrokje achterwege. Ik zal niet de enige zijn geweest die ongemakkelijk ging verzitten toen de moedige Bullock in een aangrijpende choreografie die koloniale blik van weleer hoekig en krampachtig te kijk zette.

De muziek van Sorey geeft aan dat ongemak nog een extra laag. Duistere klanken, harde klappen op de trom, wringende toonclusters op sax, fluit en fagot. Alleen bij het nummer Madiana zien we even een uitgelaten Bullock, terwijl het licht in de zaal aanfloept, als zaten we ineens in een Parijse Music Hall. Bullock richt hier een monument voor haar op. En zet onze hersenen op grootse manier aan het werk. Vanavond en maandag nog te zien.