De wonderbaarlijke opstanding van Vasili Grossmans ‘Leven en lot’

Tot Bevrijdingsdag bespreekt Letter&Geest wekelijks een oorlogsklassieker. Vandaag ‘Leven & Lot’ van Vasili Grossman.

Als boeken hun lot hebben, zoals een Latijns spreekwoord zegt, dan geldt dat zeker voor het boek van Vasili Grossman, ‘Leven en lot’ over de slag bij Stalingrad. Het volumineuze manuscript ervan is maar ternauwernood aan de totale vernietiging ontsnapt. Toen de auteur in 1961 het aan een uitgever aanbood, in de veronderstelling dat de culturele ontspanning van Chroesjtsjov publicatie mogelijk maakte, werd het onmiddellijk door de KGB geconfisqueerd en moest de auteur de kopieën ervan inleveren, inclusief de typelint en het carbonpapier waarmee het manuscript getypt was. De hoofdideoloog van de communistische partij liet Grossman weten dat het in geen tweehonderd jaar gepubliceerd zou kunnen worden. Grossman zelf werd niet gearresteerd maar de arrestatie van zijn geesteskind en levenswerk bespoedigde zijn eigen dood.

Wonder boven wonder is een geheime kopie bewaard gebleven en 28 jaar later ten tijde van Gorbatsjov gepubliceerd. Het was met Solzjenitsyns ‘Goelag Archipel’ de grootste sensatie van Gorbatsjovs openheidscampagne. En daarmee is een van de beste boeken over de Tweede Wereldoorlog alsnog bekend én beroemd geworden.

In Rusland is de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog een ware cultus. Rusland heeft inderdaad als geen ander land geleden onder de oorlog, maar paradoxaal genoeg gaan de individuele verschrikkingen van die oorlog verloren in een heroïsch herinneringsritueel en bombastisch militaire geschiedschrijving.

Zonder militaire verheerlijking

Vasili Grossman breekt met deze gesublimeerde benadering. Hij had als oorlogscorrespondent al faam opgebouwd door zijn onopgesmukte verslaggeving, maar in zijn roman ‘Leven en lot’ beschrijft hij niet alleen de slag bij Stalingrad zonder militaire verheerlijking, maar gaat hij ook in op ethische vragen en menselijke gevoelens. Door de combinatie van levensbeschouwelijke thema’s, aandacht voor individuele personen en de grootse epische stijl doet het boek denken aan Tolstojs ‘Oorlog en vrede’.

Voor Grossman was de oorlog niet alleen een strijd tegen een buitenlandse vijand maar vooral een strijd tussen twee mensvijandige systemen, tussen nazisme en stalinisme. Is er wezenlijk verschil tussen een Duits concentratiekamp en de stalinistische gevangenis, vraagt hij zich af? Heeft de militaire overwinning ook de vrijheid gebracht waarvoor men gestreden heeft?

De vergelijking van communisme en fascisme is de grootste heiligschennis die men in toenmalig Rusland kon maken. Maar Grossman toont overtuigend aan hoe beide ideologieën de individuele mens verpletteren onder het allesbepalende staats- en partijbelang, hoe beide dezelfde politieke en propagandamiddelen gebruiken, en hoe Stalin en Hitler geestverwanten zijn. Deze brisante stof behandelt Grossman in een origineel gesprek van een Duitse officier en een gevangen, overtuigde Russische communist, waarbij het de Duitser is die wijst op de overeenkomsten.

Herdruk in Rusland

Een ander bijzonder aspect van Grossmans boek is de uitgebreide aandacht voor het lot van de Joden. Al eerder had Grossman geschreven over pogroms tegen Joden in Oekraïne en als oorlogscorrespondent was hij aanwezig bij de bevrijding van Treblinka. Hij geeft een huiveringwekkend gedetailleerde beschrijving van dit kamp in de roman. Grossman heeft als journalist ook een zwartboek over concentratiekampen geschreven dat gebruikt is bij de Neurenbergprocessen, maar van Stalin niet gepubliceerd mocht worden.

Grossmans boek wordt regelmatig herdrukt in het huidige Rusland. Toch is zijn filosofische kijk op de oorlog niet terug te vinden in de officiële herdenkingen van het einde van de oorlog. De levensbeschouwing en individualiteit van ‘Leven en lot’ passen nu eenmaal niet in de herdenkingscultus die in Rusland vooral gericht is op hyperpatriottisme. In het Westen wekt dat onbegrip, anderzijds zou er hier ook iets meer inlevingsvermogen voor de Russen kunnen zijn. Als iets blijkt uit ‘Leven en lot’ dan is het wel hoe immens groot het oorlogstrauma is dat Rusland nationaal heeft opgelopen.

Vasili Grossman
Leven en Lot
Balans

Lees alle columns over oorlogsklassiekers:

‘Quarantaine’ van G.L. Durlacher: Nooit meer buitenstaander

Tot Bevrijdingsdag bespreekt L&G iedere week een klassiek oorlogsboek. Allereerst ‘Quarantaine’ van G.L. Durlacher uit 1993.

‘Het bittere kruid’ leest als een dystopie

Tot Bevrijdingsdag bespreekt Letter & Geest wekelijks een oorlogsklassieker. In januari: de Jodenvervolging in Nederland. Vandaag:‘Het bittere kruid’.

‘Het Achterhuis’ is veel meer dan een oorlogsooggetuigenverslag

Tot Bevrijdingsdag bespreekt Letter & Geest wekelijks een oorlogsklassieker. In januari: de Jodenvervolging in Nederland. Vandaag: ‘Het Achterhuis’.

Etty Hillesum creëerde een schuilplaats van woorden

Tot Bevrijdingsdag bespreekt Letter&Geest wekelijks een oorlogsklassieker. In januari: Jodenvervolging in Nederland. Vandaag: ‘Het verstoorde leven’.

Bij Vestdijk is een verzetsheld een ‘verzetsheld’

Tot Bevrijdingsdag bespreekt Letter&Geest wekelijks een oorlogsklassieker. In februari: het verzet. Vandaag: ‘Pastorale 1943’.

Bonhoeffer, icoon van moed en menselijkheid

Tot Bevrijdingsdag bespreekt Letter&Geest wekelijks een oorlogsklassieker. In februari: het verzet. Vandaag de brieven van Dietrich Bonhoeffer.

Lafbekken en opportunisten in ‘Alleen in Berlijn’

Tot Bevrijdingsdag bespreekt Letter&Geest wekelijks een oorlogsklassieker. In februari: het verzet. Vandaag ‘Alleen in Berlijn’ van Hans Fallada.

Oorlogsklassieker ‘De Vergelding’ toont Jan Brokkens meesterschap als geschiedschrijver

Tot Bevrijdingsdag bespreekt Letter&Geest wekelijks een oorlogsklassieker. In februari: het verzet. Vandaag ‘De vergelding’ van Jan Brokken.

Mulisch’ ‘Stenen bruidsbed’ is voer voor psychiaters

Tot Bevrijdingsdag bespreekt Letter&Geest wekelijks een oorlogsklassieker. In februari: het verzet. Vandaag ‘Het stenen bruidsbed’ van Harry Mulisch.

Bombastisch epos over een nazi die eindigt als succesvol manager

Tot Bevrijdingsdag bespreekt Letter&Geest wekelijks een oorlogsklassieker. Vandaag ‘De Welwillenden’ van Jonathan Littell.