De voorstellingen van deze theatermakers zijn ongeschikt om in het donker bij weg te dutten

Er timmert een nieuwe generatie theatermakers aan de weg. De komende dagen presenteren ze zich op Festival Cement in Den Bosch.

Schrijfster Maxine Palit de Jongh (29) wil een stem geven aan lang genegeerde stemmen en schreef over de toeslagenaffaire. Ze heeft een ‘activistische pen’, maar doopt hem het liefst in empathie, want dan wordt er beter geluisterd.

En: kent u de heelal-ervaring? Het plotse besef deel uit te maken van iets oneindig veel groters? Het is een gevoel van oplossen en verbonden zijn tegelijk. Theatermaker Bart van de Woestijne (31) streeft ernaar in al zijn voorstellingen.

Choreograaf en regisseur Jija Sohn (41) is doorlopend in gesprek met haar publiek. Ze deelt de ontdekkingen die ze zowel lichamelijk als mentaal doet over het onderwerp dat haar geheel in beslag neemt: de zorg.

Hun vorm van theatermaken is niet nieuw, maar wel minder zichtbaar dan de reguliere voorstellingen van gevestigde gezelschappen. Juist in deze zoekende, rauwe performancevoorstellingen kom je het leven op een andere manier tegen. Dit zijn verhalen die dienen als thermometer van deze tijd, en voorstellingen waar je als bezoeker deel van gaat uitmaken. In elk geval zijn ze ongeschikt om stiekem in het donker bij weg te dutten.

Maxine Palit de Jongh: ‘Naar het theater gáán is al een daad van empathie’

Maxine Palit de Jongh schreef met Vecht een solo over de toeslagenaffaire. Het stuk werd onlangs genomineerd voor de BNG Bank Theaterprijs. De vorm die regisseur Zephyr Brüggen in samenwerking met actrice Nadia Amin koos, is klassiek: er is een zaal, er is een actrice, er is een verhaal. En de inhoud is actueel en activistisch. Vecht gaat over een moeder met twee kinderen, wier leven langzaam uit elkaar valt. De rekeningen stapelen zich op, de angsten ook, zozeer zelfs dat ze haar dochter vraagt om de enveloppen met rekeningen open te maken – zelf durft ze dat niet meer.

Palit de Jongh: “Het publiek dat ik voor ogen heb bestaat behalve uit reguliere bezoekers ook uit ouders die het hebben meegemaakt, of ouders die het zich kunnen voorstellen. Maar ik denk ook aan hun kinderen, die soms al behoorlijk groot zijn. Want trauma werkt door op een kind; de herstelbetalingen zijn nog steeds niet uitgekeerd. Dat broeit, dat richt schade aan.”

Het is een verhaal van ‘binnenuit’, vertelt Palit de Jongh. Een verhaal vol lang genegeerde stemmen. “Ik wilde een vrouw laten zien die eerst een leven had. Een alleenstaande moeder met twee kinderen en een prima baan. Ik wilde laten zien hoe haar leven langzaam afbrokkelt. We kennen ze, die verhalen, maar vaak verdwijnen ze in een lawine van cijfers, in gepraat over ‘het systeem’ en het aanwijzen van schuldigen.”

Theater is bij uitstek de plek voor dit soort verhalen, vindt Palit de Jongh, al was het maar omdat je in een theaterzaal iets minder snel je telefoon grijpt. “Je kunt kiezen voor allerlei soorten theater, experimenteel, confronterend of verdiepend, of dat allemaal tegelijk. Wat mij betreft is simpelweg naar het theater gáán al een daad van empathie. Je kunt immers niet zo makkelijk weg, dus is er een grote kans dat het verhaal dat je meemaakt recht je hart in komt.”

Bart van de Woestijne: ‘Het woord theater is aan vernieuwing toe’

Queertopia is een conversiemachine: hoe je er ook in gaat, je komt er queer weer uit. Dat is het ietwat provocerende uitgangspunt van de installatie, die Bart van de Woestijne samen met Luit Bakker aan het maken is. De belangrijkste vraag waar ze daags voor de première mee worstelen: hoe kan queer-heid over iederéén gaan? Je wilt immers zoveel mogelijk mensen bereiken, liefst ook de mensen die helemaal niet bereikt willen worden.

Queertopia is duidelijk geen klassiek theater. Dit is actief deelnemen, je verhouden tot wat je wordt aangeboden, een ervaring die per bezoeker anders is. Van de Woestijne: “Wat mij betreft is het woord ‘theater’ aan vernieuwing toe. Een ánder woord, een schone lei, dat lijkt me prettig. Ik noem wat ik maak ook nooit theater, ik noem het liever wat het is. Zo maakte ik eerder een filosofische spinningles en heb ik met anderen een rechtszaak tegen de dood gevoerd.”

Terug naar Queertopia. “Als ‘queer’ staat voor de vrijheid om te kiezen wie je wilt zijn”, aldus Van de Woestijne, “dan is de natuurlijke vijand van het queer-zijn het ‘normaal’-denken. Maar dat normaal-zijn zit bij ons allemaal ingebakken, en daarmee het hokjesdenken. Streng conservatieven kunnen queerpropaganda zien als een aanval op hun waarden. Als een bedreiging voor hun kinderen. De queerbeweging spreekt ook al in oorlogstermen. Er wordt ‘gevochten’ voor het recht om te zijn wil je wilt zijn. Die oorlogslust willen we ook aankaarten met onze machine. De neiging om niet alleen onszelf, maar ook elkaar in een hokje te stoppen. Het is een oefening in niet-weten, want in die staat van zijn is alles mogelijk.”

Jija Sohn: ‘Wat mij betreft is er geen grens tussen kunst en de realiteit’

Jija Sohn doet met Landing on Feathers onderzoek naar de mens vanuit het perspectief van zorg. Dat onderzoek doet ze letterlijk: ze zorgt al jaren, met anderen, voor kunstenaar Elmer Kouwenberg, wiens lichaam 28 jaar geleden verlamd raakte door een auto-ongeluk. Ze onderzoekt ook haar eigen lichaam door het een verlengstuk te maken van het lichaam van een ander. Hoe werkt zorg en hoe geef je die aan jezelf, of aan een ander?

Landing on Feathers is een voorstelling die niet zozeer over kijken gaat, als wel over ervaren. Het is een uitnodiging, geen les. Een vorm van maken die haaks staat op traditioneel theater: geen vaste tekst, geen vaste vorm, zelfs geen vast moment van ‘klaar’. En Jija Sohn zelf, performer, regisseur, choreograaf, klinkt nog het meest als een tuinier, iemand die vragen zaait en vol verbazing en aandacht kijkt hoe er antwoorden groeien. Steeds andere antwoorden, al naar gelang het moment. Het is een gesprek, een verkenningstocht, gedeeld met het publiek.

Sohn: “We hebben zoveel rollen in deze samenleving, als kunstenaar, als onderwijzer, als familielid. Zorg verbindt die rollen en geeft ook inzicht in de vraag: wat is mijn rol? Ik wil zorgen voor anderen. En dat ben ik dus gaan doen. Het is een onderdeel van mijn taal geworden. Deels is die taal medisch, maar deels gaat het ook over mededogen, over zorg dragen. Ik doe het in een theaterzaal, maar wat mij betreft is er geen grens tussen kunst en de realiteit.”

Lees ook:

Ilay den Boer werkte bij de IND en maakte er een voorstelling over. ‘Ik wil met het publiek het asielsysteem bevragen’

Theatermaker Ilay den Boer vroeg de IND of hij daar mocht werken om research te doen voor een voorstelling. Dat kon. In Salomonsoordeel laat hij het publiek meedenken over het Nederlandse asielbeleid.