De stem van de Iraanse vrouwen én mannen zwelt aan

Kunsthistoricus Joke de Wolf richt de blik op een kunstwerk dat bij de actualiteit past. Deze week: opstand in Iran

Het begon, zoals zo vaak, met een incident. De Koerdische Zina Mahsa Amini werd toen ze met haar familie Teheran bezocht, opgepakt door de zedenpolitie. Ze zou haar hoofddoek niet goed hebben gedragen. Enkele uren later was ze overleden. Hoewel Amini nooit iets mankeerde, weten de Iraanse autoriteiten haar dood aan hartfalen. Getuigen meldden dat ze was mishandeld en zwaar hersenletsel had, haar lichaam zat onder de verwondingen.

Vrijwel meteen ontstonden overal in Iran protesten, op filmpjes verbrandden vrouwen hun hoofddoek in een kampvuur. Inmiddels zijn zeker 35 mensen omgekomen door politiegeweld, minstens 1200 zijn gearresteerd. Het internet en sociale media zijn inmiddels nog verder afgesloten dan normaal.

Onvrijheid

De in 1957 in Iran geboren kunstenaar Shirin Neshat kwam als tiener naar de Verenigde Staten, pas in 1990 bezocht ze voor het eerst weer haar geboorteland, ze zou Amerikaanse blijven. Haar kunst, een combinatie van foto’s, films en schilderijen, gaat over haar jeugd en haar vaderland en de onvrijheid van de huidige Iraniërs.

Dit beeld van een zingende vrouw komt uit haar film Turbulent, vijf jaar geleden te zien in het Fotomuseum Den Haag. Neshat projecteerde de twee delen van de film tegenover elkaar, zodat je als kijker tussen de twee schermen in zit of staat, en zelf moet kiezen waar je naar kijkt, als bij een tenniswedstrijd.

Aan de ene kant staat een man op een podium, met zijn rug voor een mannenpubliek. Alle mannen zijn in het wit gekleed. De zanger laat een traditioneel liefdeslied horen. Aan de andere kant zie je hetzelfde podium, maar daar zijn alle stoelen zijn leeg. Op de voorgrond staat iemand gehuld in een zwarte doek. Terwijl de man het applaus van zijn publiek in ontvangst neemt, komt er laag geneurie uit het lege theater. De man kijkt aandachtig, de camera aan de overkant begint te draaien en het gezicht achter de zwarte doek wordt zichtbaar: een vrouw.

Haar lied is een improvisatie waarbij ze alle registers van haar stem gebruikt. De camera begint te draaien en blijft bewegen terwijl de vrouw steeds hoger en geanimeerder gaat zingen. De man kijkt vanaf de overkant verbaasd toe. Neshat wilde met dit werk niet alleen de ongelijkheid tussen man en vrouw verbeelden – vrouwen mogen in Iran niet solo voor een publiek zingen.

Grootste beloning

Het is ook een ode aan de moed en kracht die de Iraanse vrouwen tonen ondanks de onderdrukking. Neshat zei hierover: “Ze staan zo met hun rug tegen de muur, maar ze tonen zo veel moed en protest omdat er voor hen zo veel meer op het spel staat.”

Uit een recente enquête blijkt dat ook een grote meerderheid van Iraanse mannen tegen de verplichte hijab is, de Iraanse hoofddoek. Op sociale media knippen vrouwen én mannen hun haren af als protest tegen de onderdrukking. Neshat won met deze film in 1999 bij de Biënnale van Venetië de Gouden Leeuw, de hoogste prijs die je bij deze internationale kunstmanifestatie kunt krijgen. Maar de grootste beloning is nog steeds niet uitgeloofd: dat de vrouwenstemmen net zo gehoord zouden kunnen worden als in deze film.