De schrijver in Naima El Bezaz (1974-2020) was meedogenloos

Naima El Bezaz debuteerde een jaar eerder dan ik en dat maakte een groot verschil. We werden midden jaren negentig neergezet als allochtone auteurs, maar Naima El Bezaz onttrok zich eigenzinnig aan dat etiket. Bij onze eerste ontmoeting was het eerste wat Naima deed me adviezen geven om van het schrijverschap een succesvolle broodwinning te maken. Ze was wat ze daarna zou blijven: warm, stimulerend, gevat. Ze kon toen ook al een wat verdwaalde indruk maken, alsof deze wereld niet de hare was. Naima in Wonderland.

Zij had al ervaring opgedaan met debuteren en publieke optredens. Ze moest uitdrukkelijk van haar vader toestemming hebben om eropuit te kunnen gaan; Louis Behre van Crossing Border kon haar alleen naar Enschede krijgen toen hij haar vader had gerustgesteld. Nog lang bleef ze in Alphen aan den Rijn bij haar ouders wonen.

Voor haar was schrijven niet alleen een literaire roeping, het was een manier om absolute zelfstandigheid te verwerven. De autonomie zou haar in staat stellen haar eigen keuzes te maken, los van familie of traditie. Ze wist wat ze wilde. Ogen die je soms heel indringend konden aankijken alsof ze op zoek waren naar het verborgen gebrek, straalden geloof in eigen kunnen uit. Vanaf het begin ging ze in tegen de verwachtingen die er rond Marokkaanse vrouwen zijn.

Haar branie overrompelde me. Haar verhalen gingen over mensen wier stem niet wordt gehoord. Haar debuutroman ‘De weg naar het noorden’ (1995) ging over een Marokkaanse migrant die probeert het rijke noorden te bereiken. In latere boeken hekelt ze de vrouw-onderdrukkende elementen binnen de islamitische cultuur, geïnspireerd door de Marokkaanse verhalen die ze als kind had gehoord.

Ze vertelde me dat ze uit een geletterd gezin kwam waar vertelkunst en literatuur in hoog aanzien stonden. Ze was een Meknessia, een dochter van Meknes waar op het grote plein van Bab Mansour de verhalenvertellers en kruidendokters nieuwe, magische werelden opengooiden, en daar was ze trots op. Haar schrijverschap was iets nieuws, maar ook al iets heel ouds, de stijl van Naima El Bezaz werd in de loop der tijd steeds sardonischer. Om te kunnen schrijven moest Naima El Bezaz over een hoge drempel van angst, om de taboes die haar en vele vrouwen beknelden aan de kaak te stellen moest ze heel wat moed verzamelen.

In interviews gaf ze aan dat ze geen keuze had. Eenmaal de angst overwonnen en de verhalen verteld was er opluchting en kwam ook de angst om afgewezen te worden weer terug. Deze tegenstrijdigheid kon ze alleen maar overwinnen in haar schrijverschap, daarbuiten voelde ze zich verstikt, onbegrepen en opgejaagd. Ze bleef zich haar leven lang gevangene in haar lichaam voelen.

Cultus van het maagdenvlies

Al jong begreep ze dat die verhalen over djinns die vrouwen proberen te verleiden, ook gebruikt werden om meisjes anders op te voeden dan de jongens. De cultus van het maagdenvlies, de zedelijkheid die betracht moest worden en de hypocrisie die daarmee gepaard ging, dat werd onderwerp van haar latere boeken. Ze wist dat ze op gevoelig terrein kwam, maar ze kon niet anders. De weg naar vrijheid moest bevochten worden.

In latere romans schreef ze over vrijgevochten vrouwen die de beknellingen van de tradities van zich afwerpen. Haar boeken ‘Minnares van de duivel’ en ‘De verstotene’ zijn gedrenkt in Marokkaanse volksverhalen en laten zien hoe oude gewoonten het leven van moderne vrouwen verstikken. “Ik heb de onvrijheid in Marokko altijd intuïtief aangevoeld en ook thuis heb ik altijd het gevoel gehad dat ik achter onzichtbare tralies leefde,” vertelde ze in 2008 in de Groene Amsterdammer.

Het verschijnen van De verstotene zorgde voor bedreigingen aan haar adres, het leidde ertoe dat ze in een zware depressie terechtkwam. Ze had het gevoel dat het laatste restje veiligheid dat ze had in haar schrijverschap nu ook kwijt was.

In ‘Het gelukssyndroom’ behandelt ze de depressies waar ze al jaren aan leed, en ook hier schond ze het taboe dat in de Marokkaanse gemeenschap leeft om over deze ziekte te praten. De schrijver in haar was meedogenloos.

‘Dit is nu eenmaal mijn achternaam, en ik ben er trots op’

In 2003 traden we samen op op de boekenbeurs van Caïro waar de tolk voorafgaande aan haar lezing haar achternaam veranderde om geen aanstoot te geven. El Bezaz betekent tieten in het Egyptisch-Arabisch. Toen ze het woord nam corrigeerde ze de tolk meteen: “Ik weet dat het tieten betekent maar dit is nu eenmaal mijn achternaam en ik ben er trots op”, waarop het publiek applaudisseerde. Die mengeling van trots en lef maakte haar onweerstaanbaar. Naima was innemend. Ze was ook niet bang om haar zwaarmoedige kant te tonen. De zelfspot die ze aan de dag legde was haar strijdmakker tegen de totale wanhoop.

Door bedreigingen aan haar adres na het verschijnen van De verstotene (2006) verdween ze langzaam uit het publieke debat, lezingen deed ze bijna niet meer en als ze werd geïnterviewd dan maakte ze een verwarde, instabiele indruk. Ze leek langzaam de grip op de werkelijkheid te verliezen.

De laatste paar jaar manifesteerde ze zich vooral op Facebook waar ze haar volgers verrukte met inkijkjes in haar persoonlijke leven. De stukken waren prikkelend, soms onnavolgbaar, maar altijd recht uit het hart en vol lef. En toen was er ineens weer een boek, Naima leek terug als schrijver, vol met humor en venijn. Met ‘Vinexvrouwen’ zette ze een hilarisch portret neer van de Linda-generatie die als moderne Madames Bovary in de buitenwijken smachten naar een groots en meeslepend leven.

Ze heeft dat boek geen vervolg kunnen geven. Ze verruilde uitgeverij Querido voor Lebowski, waar ze bij haar eerste uitgever, Oscar van Gelderen, een frisse start wilde maken. Op 5 juli twitterde ze enthousiast dat ze haar leven volledig aan het schrijven zou wijden en geen taboe zou schuwen.

Vrijdagavond vlak voor middernacht ontnam ze zichzelf het leven.

Praten over gedachten aan zelfdoding kan bij de crisislijn van 113. Bel 0900-0113 of kijk op 113.nl.