De scheiding kan een trauma én een avontuur zijn

Sonja Wyss (53) had als kind een heerlijk leven op de Bahama’s, waar haar Zwitserse vader een goede baan had. “Het was een paradijs”, zegt ze, “mijn ouders hadden alles: vier gezonde dochters, een huis, een boot en genoeg geld. En dat alles in de Caraïben waar de zon altijd schijnt en de zee glashelder is.” Tot haar moeder met vier kinderen halsoverkop naar het koude en - in vergelijking met het vrije leven op de Bahama’s - behoorlijk benepen Zwitserland vertrok. Waarom, dat was niet duidelijk. Er werd niet gesproken over een echtscheiding. De schaamte was te groot.

Nu, vijftig jaar later, is er een prachtige, aangrijpende documentaire, ‘Farewell Paradise’, waarin Wyss, die al dertig jaar in Amsterdam woont, in het verleden van haar familie duikt. Dat doet ze door haar ouders en zussen afzonderlijk te interviewen en aan het slot de rollen om te keren: dan interviewen haar familieleden haar. Om herinneringen op te wekken, maakt ze gebruik van oude foto’s en geluidsopnamen. Spoiler-alert: wie de film nog gaat zien en het familiegeheim intact wil houden, kan hier ophouden met lezen.

Het praten centraal

Ook koos ze ervoor om iedereen in een studio-opstelling te filmen. “Ja, dat heb ik bewust gedaan”, zegt Wyss, die haar film eerder dit jaar presenteerde op het filmfestival van Rotterdam. “Als ik zomaar met een camera bij mijn vader had aangeklopt, was er denk ik niks gebeurd. Door in een studio te filmen, vlakbij het Zwitserse dorp waar we woonden, werd mijn filmproject serieus genomen. Ook was er in de studio geen afleiding; iedereen was geconcentreerd op z’n verhaal. En dat was ook mijn bedoeling, ik wilde dat het praten centraal stond, dat wat werd uitgesproken, misschien wel na jaren.”

Wyss had als kind van gescheiden ouders vragen die ze in haar jeugd niet durfde te stellen, zegt ze. Dat veranderde zo’n tien jaar geleden. “Ik ging die vragen toch stellen aan mijn ouders, en merkte dat mijn vader iets heel anders vertelde dan mijn moeder. Dat was eerst wel een vreemde gewaarwording, tot ik begreep dat er niet één waarheid is. Met die gedachte, dat er verschillende perspectieven mogelijk zijn op een gezamenlijke ervaring, ben ik ook de gesprekken met mijn familie aangegaan.”

Het levert in Farewell Paradise een prachtig inzicht op in de verhoudingen tussen de familieleden. Vader had op de Bahama’s affaires met andere vrouwen, zo blijkt. Hij vertelde het niet, maar biechtte het uiteindelijk op in een brief aan zijn echtgenote die met de kinderen spoorslags naar Zwitserland vertrok. Van een warm eiland in de Caraïben zaten ze opeens in een Zwitserse skihut zonder stromend water. Daarna werden de kinderen allemaal bij een ander boerengezin ondergebracht, want moeder moest gaan werken in de stad. In de film blijkt iedereen andere herinneringen te hebben aan die tijd. Voor de een was het een trauma, voor de ander een avontuur.

Als vader later ook naar Zwitserland komt en een huis bouwt voor zijn gezin, in een poging het huwelijk te redden, luidt een nieuwe affaire het definitieve einde van het huwelijk in. Ook die episode is, zo blijkt, door iedereen anders ervaren. Een van haar zussen had haar overspelige vader al langer in de peiling, maar durfde dat niet te vertellen. Want: wat je niet vertelt, is er niet. Dacht ze.

Wyss dacht zelf heel lang dat haar moeder haar vader eruit had gegooid. “Ja, dat is lang mijn overtuiging geweest”, vertelt Wyss. “Ik had gezien dat mijn moeder mijn vader wegstuurde. Het was iets heel kleins, een detail, maar voor mij was het heel bepalend, het werd mijn waarheid. En het heeft ook wel een tijdje de relatie met mijn moeder beïnvloed. Wat ik bedoel: het zijn niet per se de grote drama’s die iets heftigs teweeg kunnen brengen in een familie. Het kan zijn dat twee karakters in een gezin niet zo goed matchen. Het kan zijn dat je overbeschermende ouders hebt, en dat die liefde op een gegeven moment enorm gaat knellen. Het kan ook zijn dat je uit liefde iets verzwijgt. Of dat je iets niet vertelt, om de kinderen te sparen, terwijl die kinderen heus ogen en oren hebben.”

Farewell Paradise is uiteindelijk zo gemaakt, dat je als een detective mee gaat speuren in de familiegeschiedenis. Wat is er precies gebeurd? Hoe is dat ervaren? En hoe zit het, zo vraag je je als toeschouwer af, eigenlijk met mijn eigen ervaringen?

Bindingsangst

“Ja, dat hoop ik vooral, dat de film associaties oproept”, zegt Wyss, “en dat je ook dingen herkent uit je eigen leven. Dat je je afvraagt hoe je zelf met conflicten omgaat. Of dat je erachter komt dat je misschien ook wel bindingsangst hebt.” In de film stelt Wyss niet alleen haar familieleden, maar ook zichzelf kwetsbaar op, door te vertellen dat ze zich veiliger voelt in haar eentje dan in een relatie. Aan het slot komt ook nog eventjes haar eigen dochter in beeld, die grappig genoeg, evenals Wyss zelf, wel wat vragen blijkt te hebben.

Wyss, lachend: “Ja, fantastisch, ik stond versteld. Het interviewfragment met mijn dochter was eigenlijk een testopname. En opeens vroeg ze: wanneer ga jij mij eindelijk eens iets vertellen? Daarmee werd meteen de volgende generatie aangekondigd. Het relativeerde alles ook, want wie doet het goed? En wat is goed doen? Ik probeer het beter te doen dan mijn ouders, maar ook mijn dochter heeft blijkbaar vragen. Kom maar op, vertel het nou maar eens.”

Wat knap is aan de de film, is dat je als toeschouwer ook continu je mening bijstelt. De ene keer roept de vader afgrijzen en afkeuring op, de andere keer empathie. Hetzelfde geldt voor de moeder die zich, naarmate de tijd vordert, geweldig ontwikkelt. De film werpt tussen de regels door licht op de vrouwenemancipatie van de afgelopen halve eeuw.

Wyss: “Ja, mijn moeder zegt op een gegeven moment: het werkte zolang ik mezelf wegcijferde. Mijn ouders gingen in 1971 uit elkaar. Scheiden was toen niet zo gebruikelijk als tegenwoordig. Mijn moeder schaamde zich heel erg. In de ogen van haar eigen familie had mijn moeder ook gefaald, ze kreeg de schuld, terwijl mijn vader vreemd ging, de bloemetjes buiten zette.”

Mooi symbool

Inmiddels is die schaamte er wel af en zijn de taboes aan het verdwijnen, denkt Wyss, het is ook de reden dat ze de film met haar eigen familie kon maken. “Het idee was eerst om andere families te interviewen. Ik huiverde om in mijn eigen familie te duiken. Ik wist natuurlijk niet wat ik allemaal op het spoor zou komen, en tegelijk dacht ik: interesseert het iemand? Maar uiteindelijk denk ik dat je in het persoonlijke het universele kunt herkennen, en dat in het verhaal mijn familie ook de verhalen van andere families liggen besloten. En natuurlijk beschikte ik met mijn familieverhaal over een mooi symbool: de verdrijving uit het paradijs. Van de Bahama’s naar Zwitserland, van de warmte naar de kou.”

‘Farewell Paradise’ gaat donderdag in première in de bioscoop.

Lees ook:

Bij Netflix is het de bedoeling dat iedereen zich ‘gezien’ voelt; het levert veel moois op

Netflix wil dat iedereen zichzelf terugziet in films en series, vandaar dat het aanbod diverser en inclusiever is dan ooit. Vooral het schoolplein blijkt een ideale filmlocatie.