De onweerstaanbare nostalgie van 'Etre et Avoir'

Zijn klassikale manier van lesgeven is ronduit ouderwets te noemen. Hij houdt weinig rekening met niveauverschillen tussen zijn pupillen. De leerlingenzorg op zijn school beperkt zich tot een incidenteel gesprekje. Voor de gemiddelde score op de Cito-toets is het ergste te vrezen en de doorverwijzing naar de middelbare school houdt met een enkel bezoekje ook niet over.

Kortom: Georges Lopez, schoolmeester in het dunbevolkte deel van de Franse Auvergne, zou op de 'kwaliteitskaart' voor basisscholen zoals de Nederlandse onderwijsinspectie die deze week presenteerde, een dikke onvoldoende krijgen. Tenminste, als men zou moeten afgaan op de honderd minuten waarin we hem in de film 'Etre et Avoir' aan het werk zien met zijn elf leerlingen tussen de drie en elf jaar oud.

Ook wanneer Lopez door de camera is aangetroffen met slechts een of twee leerlingen, valt een manco van hem op. De al wat oudere meester doet het voorkomen alsof hij met zijn leerlingen praat, terwijl hij in feite alleen tegen hen praat. Een mooi voorbeeld is de manier waarop hij Nathalie - een elfjarige met bril en beugel die de indruk wekt niet alles te begrijpen en eigenlijk op het speciaal onderwijs thuis te horen - voorbereidt op de middelbare school. Het zal toch best wel goed gaan, nietwaar?, houdt hij haar een paar minuten lang voor. Hoe het meisje er zelf over denkt, of wat haar probleem is, of welke bijlessen ze behoeft, wordt na een bombardement van gesloten vragen niet duidelijk.

Jonge kinderen krijgen van Lopez meer speelruimte. Vooral de eigenwijze Jojo (4), een jongen die bij de meester altijd een glimlach op het gezicht tovert. Toch is het bij alle gesprekjes met leerlingen sterk de vraag of de kinderen al het goede dat Lopez hen 'zelf' laat voornemen, zich wel daadwerkelijk eigen hebben gemaakt en ook gaan uitvoeren.

Hoe matig Lopez het ook zou doen in officiële kwaliteitsrapporten, hij heeft de afgelopen twee jaar enorm gescoord in de publiciteit. De film was met 1,7 miljoen bezoekers een daverend succes in Frankrijk, werd mei vorig jaar enthousiast binnengehaald op het filmfestival in Cannes en won verschillende prijzen.

Ook in Nederland was de ontvangst -begin dit jaar - zeer positief. 'Een nauwgezet en hartveroverend portret' oordeelde de Volkskrant; NRC sprak van een 'meesterlijke documentaire' en de recensent van Trouw vergeleek de filmstijl met Van Gogh en noemde het resultaat een 'documentaire in de beste observerende, humanistische traditie'. Aan het eind van de zomer ging de honderdduizendste bezoeker langs de kassa - een uitzonderlijk hoog aantal voor een buitenlandse documentaire - en de Nederlandse distributeur verwacht in de loop van volgend jaar met ruim 150000 bezoekers te eindigen.

Een enkeling vindt het maar saai, dat filmen van het gewone leven, maar de meeste bezoekers zijn opmerkelijk positief. In verschillende bioscopen konden leraren de film bekijken tijdens speciale voorstellingen. De distributeur schat dat alleen ons land regisseur Nicolas Philibert al 140000 euro oplevert.

Het succes van de film is deels te verklaren uit de nostalgische gevoelens die de beelden oproepen. De dorpsschool is in Nederland na verschillende ronden van 'schaalvergroting' zo goed als uitgestorven. Ook de ouderwetse bovenmeester - kleuterleider en docent, conciërge en directeur tegelijk - behoort tot de geschiedenis. Meester Lopez is al deze personen tegelijkertijd en vormt daarmee een rustpunt voor de kinderen. Dat is een heel ander beeld dan de gemiddelde Nederlandse basisschool, waar drie juffen per week voor de klas heel gewoon zijn, docenten veel vergaderen en leerlingen ook nog te maken krijgen met een reeks andere figuren, van de remedial teacher tot de schoolagent.

Bij dat duidelijk beeld komt nog de rustige manier waarop het platteland rond de dorpsschool in alle seizoenen in beeld wordt gebracht. Hier is het leven nog niet in de hoge versnelling gezet. Hier zijn meester en ouders nog niet in paniek wanneer Alizé, met drie jaar de jongste leerling, tijdens een uitstapje zoek is geraakt in het manshoge korenveld. Hier ruist de wind langs de bomen en fluiten de vogels terwijl meester Lopez de kinderen onder de bomen een dictee opgeeft.

Deze suggestie van zorgeloosheid is trouwens niet altijd terecht. Zo blijkt aan het eind van de film dat de kinderen die naar de middelbare school gaan, daar allen flink wat ondersteuning nodig zullen hebben om het te redden. Wat is er dan geleerd onder die bomen? Bijna ter verdediging heeft de regisseur een scène ingevoerd waarin de boerenzoon Julien (11) thuis een som probeert te maken. Zijn moeder helpt hem op een enigszins agressieve manier wel de goede kant uit, maar als zijn vader en een tweede volwassen man zich ermee gaan bemoeien en driftig met hun vinger in het schrift wijzen, loopt het uit de hand. Meester Lopez moet werken met niet al te best voorbereide kinderen, lijkt dit beeld te moeten zeggen. Philibert heeft later wel toegegeven dat dit komische fragment in scène is gezet: omdat Julien eigenlijk al klaar was met zijn huiswerk toen de camera arriveerde, legde de regisseur hem de som eigenhandig voor.

Philibert was in Frankrijk al bekend van eerdere documentaires. Hij stelt zich ten doel juist het gewone leven te filmen. Geen spectaculaire events, gewoon het vervoegen van de belangrijkste werkwoorden, zoals de titel 'Etre et Avoir' (Zijn en Hebben) al aangeeft. De rustige manier waarop Philibert filmt, pakt extra goed uit omdat het om kinderen gaat. Die komen niet altijd direct met sappige onthullingen.

De Nederlandse kijker heeft de afgelopen tijd verschillende schooltaferelen kunnen zien, van 'Dokwerk-uitzendingen' over zwarte scholen tot de series 'Haagse klassen' en 'Vet vmbo'. Hierin werden probleemklassen gevolgd en toch vooral het beeld gecreëerd dat het niet leuk werken is met zulke lastige kinderen - en ouders. Toegegeven, deze filmmakers gingen journalistieker te werk en beschikten anders dan hun Franse collega niet over zoveel tijd en zulke mooie zonsondergangen, zichtbaar vanuit de schooldeur.

Maar de kracht van Philibert is dat hij op bijna ontroerende manier laat zien hoe kinderen voor het eerst van hun leven het getal 'zeven' leren schijven. Op die manier wordt het een voorrecht hen te mogen lesgeven, en er nog voor betaald te worden ook. Misschien zou onderwijsminister Van der Hoeven het Nederlandse lerarentekort in één klap oplossen door schoolverlaters in het kader van hun beroepskeuze 'Etre et Avoir' voor te schotelen.

Het zijn niet alleen de keuzes van de regisseur die de film zo aansprekend maken. Het is ook de manier waarop Georges Lopez zich laat zien. Verschillende recensenten hebben al gewezen op scènes waarin meester Lopez op een 'ouderwetse', strenge manier opvoedt. Het meest duidelijk is een conversatie met de vierjarige Jojo. ,,Ben je al klaar met je werk?'', vraagt de meester. ,,Ja'', zegt de kleuter. ,,Pardon?'', moet Lopez tot vier keer toe vragen en dan komt het antwoord dat hij wil hebben: ,,Oui, monsieur.'' Het is overigens een aanpak die hij niet consequent hanteert: meestal hoeven de kinderen alleen maar met 'ja' of 'nee' te antwoorden.

Het zou te makkelijk zijn om Lopez hiermee te reduceren tot een ouderwets strenge meester, zo iemand die zich niets aantrekt van mooie pedagogische principes als een 'leerlinggerichte' werkwijze. Een autoritaire leraar zoals velen die weer terug zouden willen, iemand die verwende kleintjes wel eventjes de wet zou lezen. Want de aanpak van Lopez is veel verfijnder. Hij weet wanneer hij Jojo moet heropvoeden en wanneer hij de kleuter juist zijn gang kan laten gaan - ook die laatste momenten maken de film boeiend.

Zijn pedagogische aanpak is waarschijnlijk niet vastgelegd in allerhande beleidsplannen. Modernistisch, leeg taalgebruik - 'wij leveren hier maatwerk voor uw kinderen' - is hem vreemd. Maar zijn liefde voor de ontwikkeling van jonge kinderen is ongekend, evenals de daarvoor vereiste portie geduld. In Frankrijk is deze liefde wel eens gekoppeld aan de achtergrond van Lopez: hij is zoon van een Spaanse republikeinse immigrant die het humanisme hoog in het vaandel voerde.

Wat geduld betreft is Lopez inderdaad in de film een engel, al zou het niet verrassend zijn wanneer een van de kinderen binnenkort in de media vertelt dat het er wel een beetje anders aan toeging zodra regisseur Philibert en zijn camera vertrokken waren. Maar misschien gebeurt dat wel helemaal niet. Want de waardering van de kinderen voor Lopez is groot. Zie hun ontreddering wanneer ze horen dat de meester over ruim een jaar met pensioen gaat, en dan misschien ook wel de bovengelegen woning zal moeten verlaten!

In zijn aanpak is Lopez daarmee een illustratie van het feit dat de ware kwaliteit van het onderwijs maar voor een beperkt deel in officiële cijfers te vatten is. Een argument dat veel scholen in Nederland aanvoeren tegen het belang dat aan inspectierapporten wordt gehecht. Lopez is ook beslist niet de enige met deze aanpak - je hoeft niet op een plattelandsschool te werken om leerlingen op deze manier te stimuleren - maar wel een van de weinigen bij wie het te zien is.

Het is wel extra tragisch dat juist deze voorbeeldmeester inmiddels is verwikkeld in een ordinaire ruzie om geld. George Lopez eist achteraf 250000 euro van de producent. Omdat hij actief meewerkte aan de promotie van de film, boden de makers hem eerder al een onkostenvergoeding van 37000 euro, een bod dat Lopez snel terzijde schoof. In november zal de rechter bepalen of Lopez' hogere eis gerechtvaardigd is.

Het juridische gevecht kwam totaal onverwacht voor de buitenwereld. Op het filmfestival in Cannes was het weliswaar regisseur Philibert die de kinderen aan de hand nam, maar Lopez stond er netjes achter en leek zich te schikken in deze bijrol. Nu is het anders. Hij stelt dat hij zelf deels de auteursrechten bezit. Regisseur Philibert wijst erop dat er nooit een contract met Lopez is getekend en vraagt zich teleurgesteld af, waar de oprechte schoolmeester is gebleven die hij een jaar lang volgde.

Het zou best kunnen dat zijn financiële wensen dezelfde achtergrond hebben als de demonstraties waarin Nederlandse leraren een hoger salaris eisen. Hen steekt op de eerste plaats een gebrek aan waardering voor hun vak - opmerkingen op verjaardagsfeesten dat het toch maar een lekker baantje is met al die lange vakanties.

Lopez moet de waardering ook wel buiten zijn school zoeken. Hij gaat na twintig jaar werken in het Franse dorp met pensioen en zal de contacten met zijn eigen kinderen moeten missen. Hoezeer hij hecht aan die contacten, wordt ontroerend duidelijk in de slotscène van de film.

'Etre et Avoir' draait nog in zestien bioscopen in het hele land. Zie bijvoorbeeld www.filmladder.nl voor de tijden. Distributeur: Contact Film 026-4434949. De officiële site van de film: http//chipsquaw.free.fr/etreetavoir. In de eerste week van november verschijnt de dvd met Nederlandse ondertitels.