De magisch mooie schaduwwereld van Japan

In Japan staan meer dan 8 miljoen huizen leeg. Een ongelooflijk aantal. En waarom? Fotograaf Maan Limburg trok meerdere keren door het land en legde deze fascinerende schaduwwereld vast.

Het interieur van een restaurant, twee tafels met draaiplateaus en rechauds, borden en bestek nog op tafel. Alles bezaaid met glasscherven, het lijken wel de resten van een uit elkaar gespatte lamp? Op een van de ­tafels staat een fles whisky, ernaast een halfvol glas.

In haar fotoboek The Lost World beschrijft de Utrechtse fotograaf Maan Limburg precies deze foto, of beter ­gezegd: het moment dat ze deze ruimte in een verlaten theater in Japan betrad, hoe spannend en risicovol het voelde, hoe de vloer kraakte. Ze stelde zich voor dat het de directeur was die hier na de aardbeving nog een whisky voor zichzelf had ingeschonken.

Het boek ademt een dromerige, soms spookachtige sfeer met grofkorrelige, donker getinte foto’s, beelden van stukke interieurs wisselen af met dreigende luchten, golvend water of een zee van groene planten. Een hertje. Eenzaamheid. Associaties met de fantastische animatiefilm Spirited Away (2001) van de Japanse regisseur Hayao Miyazaki dringen zich op. Hierin betreedt het meisje Chihiro met haar ouders een verlaten recreatiepark. Die ouders raakt ze kwijt, ze veranderen in schrokkende varkens. Dan betreedt ze de wereld van de geesten.

“Ja precies, die sfeer wilde ik aan het boek geven”, zegt Maan Limburg. “Het voelde echt als een schaduwwereld. Verdrietig én prachtig. Magisch mooi vooral. Soms was het vervreemdend om overdag steeds in deze lege, mensloze werelden te verkeren en ’s avonds in een vol eettentje in de stad te zitten. We moesten enorm schakelen.”

Het theater was het eerste verlaten gebouw dat Limburg aantrof, tijdens een reis met haar vriend in een busje door het platteland van Japan. Ze kende het hele fenomeen van de akiya en haikyo, zoals de lege huizen en ruïnes worden genoemd, niet. Aan een man op straat vroegen ze of hij wist waarom het theater zo verlaten en vervallen was. “Hij wist van niets”, zegt ze. “Hij had er nog nooit echt naar gekeken ook, zei hij. We zijn naar binnen gegaan en wisten niet wat we zagen. Alles, het hele interieur en alle spullen waren er nog, het decor van de laatste voorstelling stond nog op het podium. Zo bizar.”

Je begrijpt in eerste instantie niet zo goed waar je naar zit te kijken. Takken van bomen die door een raam naar binnen groeien, volle kasten met herenpakken, een neergesmeten bruidsjurk. Hoe kan dit, in een land dat we doorgaans zien als zeer gestructureerd en geordend?

Zeker, een deel van de gebouwen die Limburg fotografeerde, ligt in het aardbevingsgebied rond Fukushima, maar dat is niet de enige reden dat er zoveel huizen (8,5 miljoen in 2018) leegstaan in Japan. Japan heeft de snelst krimpende bevolking ter wereld, schrijft Japanoloog ­Josephine Smit in een nawoord in The Lost World. De vergrijzing is enorm. In 2009 telde het land 128 miljoen inwoners, naar verwachting zijn dat er in 2058 nog maar 100 miljoen. Die krimp heeft een trek naar de stad tot ­gevolg – mensen willen zich met een hoge opleiding en een hoog inkomen vrijwaren van een onbetaalbare oude dag – waardoor de leegstand hoofdzakelijk het platteland treft. Daar gaan ook scholen en winkels dicht, dorpen ­raken hun bevolking kwijt. Rond 2040 zullen naar verwachting 900 dorpen niet meer bestaan.

Ook heeft de Japanse overheid na de Tweede Wereldoorlog de woningbouw enorm gestimuleerd, zelfs toen het in de jaren negentig niet meer nodig was. Die vele huizen hebben een veel kortere levensduur dan bij ons: gemiddeld 20 tot 30 jaar. Huizen zijn goedkoper dan in Nederland, dus een ander huis kopen is rendabeler dan renoveren. Japanners wonen liefst in nieuwe huizen die aardbevingsbestendiger zijn dan oude. Dus zijn de huizen die mensen achterlaten niet verkoopbaar.

“Het essay in het boek gaat vooral over lege woonhuizen”, zegt Limburg, “maar het zijn ook fabrieken, winkels, dus veel meer dan die 8 miljoen gebouwen. Ik heb fabrieken en kantoren gezien waar alle computers nog op tafel stonden. Complete speelhallen met alle gokmachines nog erin.” Waarom worden deze plekken zo achtergelaten? “Van de Japanse schrijver en vertaler Takeshi Okahashi begreep ik dat het met de schaamtecultuur te maken heeft die nog heel sterk is. Hij wees me op antropoloog Ruth Benedict, die schreef dat Japanners geneigd zijn over goed en slecht te oordelen vanuit het perspectief van de ander. Als er in een huis iets ergs gebeurt, ziekte of een tragische dood, dan worden dat plekken die ook de eigenaar niet meer kan betreden of aanraken, dan ga je weg.”

Je kunt het je bijna niet voorstellen, komend uit een land waar we één miljoen huizen tekortkomen, zegt Limburg. Maar wat Japan ook zo anders maakt, is dat het land voor 80 procent uit wilde natuur bestaat. “Tijdens mijn boekpresentatie zei de Japanse architect Satoru Muneda, die zelf in een wild natuurgebied opgroeide, het heel mooi: ‘wij zijn fictie in de realiteit van de natuur’. Dat besef is heel sterk in Japan, de tijdelijkheid van ons verblijf hier. Er zijn overstromingen, moessonregens, aardbevingen en -verschuivingen. Dat is een groot contrast met Nederland, waar we alles lijken te beheersen.”

Maan Limburg
The Lost World
Lecturis, 176 pagina’s, € 60,-

zie www.thelostworld.online