Verdwijnpunt
De lege, strakke horizon, zonder gids of uitzicht, voelt als een afgrond
Uitzicht op de lange termijn of plannen maken voor over een half jaar: het coronavirus maakt het voorlopig bijna onmogelijk. In de Westerse beeldende kunst was het punt aan de horizon ook niet altijd helder. Een kleine geschiedenis van het vergezicht.
Een kleine mensfiguur staat op de rand van de wereld, met zijn voeten in het zand. Voor hem strekt de eindeloze vlakte van de zee zich uit, onpeilbaar diep. Woest ook, gezien de witte schuimkoppen op de golven. Een schrille zon verdwijnt achter de wolken, aan de horizon is geen boot, geen licht: niets. Het schilderij is in al z’n eenvoud nog steeds aangrijpend. De Duitse kunstenaar Caspar David Friedrich maakte het rond 1809.
Het werk werd later gezien als een kleine revolutie in de beeldende kunst: de lagen zand, zee en hemel lijken los op elkaar te liggen, zonder dat iets in het beeld de toeschouwer het schilderij intrekt. Het schilderij biedt geen oplossing, geen uitzicht, geen stip aan de horizon. In plaats daarvan verbeeldt het de machteloosheid die je als mens kunt voelen tegenover de wereld. Een altaarstuk van de moderne mens, zo is het wel genoemd.
Het uitzicht, een punt aan de horizon, was in de Westerse schilderkunst lange tijd vooral symbolisch aanwezig. In de Middeleeuwen in de vorm van paradijselijke of helse wezens, veel licht- en vuurvertoon, hoge gouden bergen. Altaarstukken die de christelijke gelovigen moesten overtuigen van de juiste keuze, als reclameposters avant la lettre. Later, toen in Florence begin vijftiende eeuw de perspectiefregels werden uitgevonden en toegepast, werd het uitzicht realistischer: gebouwen kregen diepte, kruisbeelden hingen in een driedimensionale kerk. De horizon zelf, het landschappelijke uitzicht, werd in de kerk niet als onderwerp voor de verbeelding gezien.
Dat veranderde in de Hollandse zeventiende-eeuwse schilderkunst, toen niet alleen kerken en vorsten maar ook de particuliere kooplieden zich kunst aan de muur konden veroorloven. Het (zee-)landschap met enkel een horizon werd voor het eerst een respectabel onderwerp.
Onder Ruysdaels fraaie wolkenluchten stapelen de lagen zich net zo op als in het schilderij van Friedrich, van voorgrond naar achtergrond. Toch is er altijd wel érgens een richtingaanwijzer voor de toeschouwer: een weg, een molen, of gebouw in de verte, een personage op de voorgrond. Dat gebouw was vaak een kerk. Het bepaalde de skyline van een stad, bood bescherming tegen bandieten van buitenaf, en het was, terloops, ook een religieus doel. De toeschouwer kan langs die denkbeeldige pijlen het schilderij in lopen en de horizon naderen.
Zo’n richtingaanwijzer ontbrak bij Friedrich en dat was wat de toeschouwers in 1810 zo verwarde. Schrijver Heinrich von Kleist sprak zijn waardering uit voor de “eindeloze eenzaamheid bij de zee, onder een bewolkte lucht, op een grenzeloze woestenij van water”, maar voelde ook een afstand tot een schilderij die hij niet eerder ervaren had. De lege, strakke horizon, zonder gids of uitzicht, voelde als een afgrond.
Ook in zijn latere werk zou Friedrich voor de extreme vergezichten kiezen, maar aan de horizon gloort dan steeds hoop: hij schilderde een wandelaar boven de nevelen, een heuvelig rivierlandschap met zonsondergang, zelfs een Junotempel in Sicilië, steeds tegen kitsch schurende zonsondergangkleuren. Nooit werd het nog zo beklemmend als aan de zee.
Onzichtbare grootmacht
Nederlandse kunstenaars in de negentiende eeuw waren minder rigoureus. Ze kozen vaak een ongebruikelijk laag perspectief, met dus een veel hogere horizon, zodat ze met hun neus in de boomwortels belandden. Kunstenaars zoals Gabriël, Mesdag, Mauve en Jacob Maris, de schilders van de Haagse school, verheerlijkten het Hollandse landschap, bijna altijd met een kronkelende sloot of pad op weg naar een molen aan de horizon. Net als hun voorgangers van de zeventiende eeuw. En al was de verftoets anders en de religieuze bijklank verdwenen, ook molens waren bewakers van het droge land – inmiddels hebben molens dankzij de windenergie een heel andere relatie tot het woord horizon.
Niet alleen op het vlakke doek is de horizon al eeuwenlang een onzichtbare grootmacht, ook in andere kunstvormen speelt het verdwijnpunt een rol. Zoals bij de Nederlandse kunstenaar Krijn Giezen (1939-2011). Giezen was een kunstenaar die je anarchistisch zou kunnen noemen, hij maakte zijn kunst van bestaande materialen, collega-kunstenaar Arnoud Holleman noemt hem een jutter. Zijn kunstwerken waren bedoeld om aangeraakt en gebruikt te worden. Zijn laatste grote werk is ‘Kijk Uit Attention’, uit 2005: een 52 meter hoge trap van 270 treden, gebouwd in de beeldentuin van museum Kröller-Müller op de Veluwe. Eenmaal beklommen biedt de trap een groots uitzicht over de omgeving en op de horizon.
Helaas is het uitkijkpunt nu meestal dicht. In 2006 gleed een scholier uit op de trap en belandde in het ziekenhuis. Het museum heeft de trap toen voorzien van extra veiligheidshekken, en doet het kunstwerk nog maar sporadisch open vanwege de coronamaatregelen was het dit jaar dicht. Online zijn de foto’s van het uitzicht adembenemend. En onbedoeld doet het idee van die eenzame trap, uitkijkend over het Veluwse park, denken aan de eenzame man van Friedrich. Aan de rand van een onmetelijke en onbereikbare afgrond die de horizon heet.
Lees ook:
Voor alle uit-het-raam-staarders: dit zijn uitzichten om in te lijsten
Wie binnen zit, moet het doen met de blik op het leven buiten.Het raam, met of zonder uitzicht, heeft kunstenaars door de eeuwen heen geïnspireerd.
