De geschiedenis van melk, het witte bloed

Een zuiveliger volk dan de Nederlanders vond je ook zo’n vier eeuwen geleden al nauwelijks. Het gebruik van boter, kaas en melk lag zo hoog dat er in omliggende landen de spot mee werd gedreven. Vlamingen spraken toen al van kaaskoppen. In een Engels pamflet stond: “De Nederlander is een wellustige, dikke tweebenige kaasworm”.

De Nederlandse marine hield er haar manschappen mee tevreden: een half pond kaas en een half pond boter hoorden bij het wekelijkse rantsoen. Het betekende dat een beetje schip enorme voorraden zuivel bij zich had.

Nederland mag niet ontbreken in een boek als ‘Melk, een 10.000-jarige haat-liefdeverhouding’ van Mark Kurlansky, en doet dat dus ook niet. In een ander gedeelte komt ook de rol van Nederlandse koeien bij het fokken van zoveel mogelijk liters producerende dieren volop aan bod.

Kurlansky heeft een weidse blik. Het brengt de lezer naar Amerika, waar mensen voor de ontdekking door de Europeanen niets noemenswaardigs deden met dierlijke melk. De schrijver neemt ook ruim de tijd om de Tibetaanse jaks te beschrijven en het gebruik van de melk van deze runderen voor onder meer boter en yoghurt. Ook een kijkje ten zuiden van de Himalaya in hét land van de heilige koe, en ten noorden van het gebergte in China, met veel lactose-intolerante inwoners, ontbreekt niet.

Melkweg

Dat is minder gek dan het lijkt. Melk drinken is eigenlijk de afwijking in plaats van het niet kunnen drinken. Lactose-intolerantie is de natuurlijke toestand van zoogdieren. De mens is de enige soort waarvan grote aantallen ook na het spenen nog doorgaan met het consumeren van melk. Normaal vernietigt een gen bij het groeien van een kind het vermogen om melk te verteren, maar bij veel Europeanen, mensen uit het Midden-Oosten, Noord-Afrika en India ontbreekt dit gen.

Heel lang was de mens misschien nog wel meer geobsedeerd door lichaamssappen dan vandaag de dag. Dat kon leiden tot grote misverstanden. In de Middeleeuwen geloofden veel Europeanen dat moedermelk eigenlijk bloed was dat in de borst zijn witte kleur kreeg. Met de cruciale rol ervan in de eerste maanden/jaren van kinderen kon het niet uitblijven dat melk ook een centrale rol kreeg in tal van religies: bij Mariaverering is melk nooit ver weg, net als in tal van scheppingsverhalen. Zelfs het buitenaardse werd ermee verklaard. De term ‘Melkweg’ maar ook ‘galactisch stelsel’ zijn terug te voeren op de oude Grieken.

Wereldgeschiedenissen aan de hand van een voedingsmiddel of product zijn populair. Onlangs verschenen bijvoorbeeld de twee verwante boeken ‘De gouden draad. Hoe stoffen geschiedenis schrijven’ van Kassia St. Clair en ‘Levensdraden. Een wereldgeschiedenis door het oog van de naald’ van Clare Hunter.

Plichtmatig

Kurlansky heeft al veel vaker met hetzelfde bijltje gehakt. De Amerikaanse auteur heeft het subgenre niet uitgevonden, hij is wel de schrijver met de meeste internationale naam op dit gebied. Al ruim twintig jaar verschijnen dit soort boeken van zijn hand, waarvan onder meer ‘De kabeljauw’, ‘Zout’ en ‘Papier’ in Nederlandse vertaling verschenen. ‘Melk’ is niet de beste titel in die reeks. Sommige stukken sprankelen, andere hebben haast iets plichtmatigs. De indeling had nog wat scherper gekund. Nu staan passages over debatten over de beste melk en de heilzame werking van zuivel nogal verspreid. De grote hoeveelheid originele recepten (van een ruim 21 eeuwen oude bereidingsmethode voor kaaskoekjes van Cato de Oude tot een handleiding voor Jamaicaans bananenijs uit 1893) zijn een smakelijke verrijking, maar halen als onderdeel van de lopende tekst soms ook een beetje de vaart uit het boek.

Daar staat veel aardigs tegenover. Kurlansky’s boeken hebben iets van die van de Amerikaans-Britse schrijver Bill Bryson: door hun consequent andere invalshoek bieden ze nieuwe kijk op de grote geschiedenis en heerlijke petite histoire die je en passant graag meeneemt. Als het over ijs gaat, komt de uitvinding van het ijshoorntje aan bod. De oorsprong van de pannekoek wordt niet vergeten. En waarom staat ezelinnenmelk hoog aangeschreven en heeft de merriemelk het in Europa nooit echt kunnen maken, terwijl de met hun paarden vergroeide Mongolen het volop dronken?

Oordeel: verrassende invalshoeken bieden steeds nieuwe kijk op historie.

Mark Kurlansky
Melk, een 10.000-jarige haat-liefdeverhouding
Vert. Cornelis van Ginneken.
Spectrum; 400 blz. € 29,99

Lees ook:

Vier eeuwen New York door een oesterbril

Kurlansky schreef ook een sociale en economische geschiedenis van New York, verteld aan de hand van de oester. De oester als voedsel, als handelswaar, als verspreider van ziektes als cholera, en de oester als slachtoffer van milieuvervuiling.

In ons dossier boekrecensies vindt u een overzicht van de besprekingen van pas verschenen fictie, non-fictie, jeugdliteratuur en thrillers.