KunstDe vis in de kunst
De erotiek van de viskraam
Vis in de kunst is niet altijd wat het lijkt. De combinatie van haring en zalm kan heel opwindend zijn. Een expositie in het Dordrechts Museum belicht de verborgen betekenissen van vis.
Sappige moten zalm, zilte oesters, tintelverse haring en tong, baars, scholletjes en nog veel meer soorten vis liggen uitgestald in de viskraam. Voor visliefhebbers is het watertanden bij het schilderij ‘Vismarkt’ (1567) van Joachim Beuckelaar.
De visboer heeft zijn vinger door een moot zalm gestoken en houdt die uitnodigend omhoog. Dit is wat je ziet. Maar vis in de kunst is niet altijd wat het lijkt. Je kijkt met heel andere ogen naar dit schilderij als je weet dat vissen vooral in de zestiende en zeventiende eeuw in de Nederlandse kunst en cultuur allerlei verborgen betekenissen hebben. De zalm kan ook een verwijzing zijn naar het vrouwelijk geslachtsdeel en de haring (soms in combinatie met twee uien) een fallussymbool.
Daardoor krijgt het werkwoord vissen ineens een heel andere lading, om nog maar te zwijgen van die vinger van de visverkoper. Ook oesters en mossels kunnen een erotische betekenis hebben. Kunstenaars gebruiken ze om iets te te verbeelden wat niet getoond mag worden.
Spotprenten
Al eeuwen spreekt vis tot de verbeelding van kunstenaars, laat de tentoonstelling ‘Beet! Vissen naar verborgen betekenissen’ in het Dordrechts Museum zien. Zo is de vis ook een belangrijk religieus symbool. Talloze kunstwerken zijn gewijd aan het bijbelverhaal over Jonas in de walvis en de wonderbare visvangst.
In veel spreekwoorden en spotprenten duikt de vis op. Niet zo verwonderlijk, want de visserij heeft altijd een grote rol gespeeld in de Nederlandse economie. Aan de hand van 175 kunstwerken – van schilderijen, beelden en middeleeuwse manuscripten tot gebruiksvoorwerpen, actuele spotprenten en zelfs de stripfiguren Asterix en Obelix – wordt zichtbaar hoe de vis door de eeuwen heen kunst en cultuur heeft beïnvloed.
Veel materiaal voor deze tentoonstelling is aangedragen door historicus Henk Slechte. Hij deed jarenlang onderzoek naar de verborgen betekenissen van vis. Zijn meterslange documentatie leidde tot een doorwrocht boek: ‘Vis in Beeld’. De lichtvoetige expositie – met een digitaal aquarium waarin kinderen versierde vissen kunnen laten zwemmen – is een boeiende greep uit de stortvloed aan voorbeelden die Slechte verzamelde.
De erotische vis
De visverkoper in het schilderij ‘Vismarkt’ van Joachim Beuckelaer uit 1567 (boven aan dit artikel) heeft zijn vinger door een moot zalm gestoken en houdt die omhoog. Zijn erotische boodschap wordt door de vrouw op de achtergrond begrepen. De oudere vrouw links snapt waar hij op uit is, maar houdt haar handen gekruist, symbolisch voor haar kuisheid. Zij is niet beschikbaar.
De religieuze vis
De walvis staat in de Bijbel symbool voor Gods reddende hand, maar als ze op het strand aanspoelden, werden ze gezien als symbool voor naderende rampspoed: Gods straffende hand. Toen in 1522 een grote vis strandde bij Wijk aan Zee, noemde Luther dat een waarschuwing aan de vervolgers van Nederlandse protestanten. Stampvol symboliek zit deze prent van een gestrande potvis. Linksboven zit Vader Tijd. De Dood zijn pijlen op de Amsterdamse stedenmaagd die naar beneden stort; waarschijnlijk een verwijzing naar de pest die in 1601 en 1602 Amsterdam trof.
De elementaire vis
De symbolische vis is ook vaak onderdeel van allegorische reeksen, zoals de twaalf maanden, vier seizoenen en twaalf sterrenbeelden, waarin vissen staan voor de periode van 20 februari tot 20 maart. De koudbloedige vis symboliseert de winter. In de vier elementen – water, aarde, lucht en vuur – verwijzen vissen uiteraard naar het water. Dit allegorische schilderij is een zoekplaatje van allemaal dieren die in het water leven. Ook van de andere elementen maakte Giuseppe Arcimboldo zulke groteske koppen voor keizer Maximiliaan II. Daarom zit op het voorhoofd een puntig kroontje.
De spreekwoordelijke vis
Bijna honderd spreekwoorden zitten er verstopt in dit schilderij, waarvan een flink aantal betrekking heeft op vis(vangst): achter het net vissen, grote vissen eten kleine vissen. De spreekwoorden hebben eeuwen later ook in de reclame hun weg gevonden. Zo is het logo van de Staatsloterij afgeleid van ‘een spiering uitgooien om een kabeljauw te vangen’.
De letterlijke vis
Vis kan natuurlijk ook gewoon vis zijn, zonder dubbelzinnige betekenis. Zo schilderde Anton Rooskens de onderwaterwereld niet als metafoor maar puur als een expressie van vormen en kleuren.
‘Beet!’, tot en met 10 november in Dordrechts Museum. Meer weten over vis in de kunst? In Museum Vlaardingen staat tot en met 10 november het 19de-eeuwse vissersgenre centraal op de expositie ‘Schoon aan de haak. Schilderachtig vissersleven’. Het Stedelijk Museum Alkmaar laat tot en met 27 oktober visstillevens zien van Pieter van Schaeyenborgh (actief tussen 1635-1657).
Lees ook:
Echt goed kijken, is moeilijker dan je denkt, maar kunst kan ons een handje helpen
Echt goed kijken is moeilijk: we missen veel details. Door aandachtig naar kunst te kijken, kunnen we onze ogen trainen.
