De biografie van Max van der Stoel leert ons: hij smeerde altijd om 12 uur twee bruine boterhammen met kaas

Een column waarin de verdiensten van de Nederlandse politicus en diplomaat breed werden uitgemeten eindigde met de zinnen: “Misschien is hij saai. Maar hij heeft het continent veiliger gemaakt.”

De Nederlandse regering heeft de PvdA’er twee keer vergeefs voorgedragen voor de Nobelprijs voor de Vrede. Dat vond hij teleurstellend, en het was ook een ‘ietwat tragische paradox’, schrijft journaliste Anet Bleich in haar voorbeeldige biografie van de man die vooral bekend werd als minister van buitenlandse zaken in het linkse kabinet-Den Uyl, midden jaren zeventig. Hij was ‘de stille diplomaat’, zoals de titel van haar boek treffend luidt, die buiten het zicht van de publiciteit zijn werk deed. Door die discretie kon hij zoveel bereiken. “Maar wat zich achter de schermen afspeelt, wordt niet gezien, zoals het aantal doden dat dankzij geslaagde bemiddeling niet is gevallen, nooit wordt geteld”, schrijft de biograaf.

Niettemin zijn Van der Stoels successen indrukwekkend, aldus Bleich. Hij heeft een grote bijdrage geleverd aan het herstel van de democratie in Griekenland, die in 1967 door een aantal kolonels om zeep was geholpen (foto’s hiernaast). Mede door hem liep de Portugese Anjerrevolutie niet op een linkse dictatuur uit. Als eerste westerse politicus sprak Van der Stoel in 1977 openlijk met een Tsjechische dissident, in Praag nota bene.

Hij wist te bewerkstelligen dat respect voor mensenrechten een integraal onderdeel werd van internationale verdragen, zoals de Slotakte van Helsinki; dissidenten in Oost-Europa konden zich daarop beroepen en dat heeft bijgedragen ‘aan de erosie van de geloofwaardigheid van de communistische dictaturen’. De Nederlander deed zegenrijk werk in het conflict tussen Rusland en de Baltische staten, en in het voormalige Joegoslavië.

Begin deze eeuw vroeg premier Kok hem Jorge Zorreguieta, de vader van Máxima, te bewegen niet naar het huwelijk van zijn dochter te komen vanwege zijn rol in het dictatoriale Videla-bewind. Van der Stoel bracht deze delicate opdracht tot een goed einde.

Ook zijn mindere kanten belicht Bleich. Zo reageerde hij in 1965 als staatssecretaris van buitenlandse zaken opvallend mild op de gebeurtenissen in Indonesië waar het leger onder leiding van generaal Soeharto een (communistische?) staatsgreep neersloeg; president Soekarno werd op een zijspoor gezet. In de maanden daarna vermoordde een legereenheid iedereen die (misschien) communist was. Dat kostte tussen de half en één miljoen Indonesiërs het leven. De wereld zweeg, schrijft Bleich. “Nog minder is het te vatten dat een gewetensvol mens als Max van der Stoel zijn ogen gesloten hield voor deze politicide.”

Tekst gaat verder onder de afbeelding

Bij zijn aantreden op het ministerie kreeg hij een bizarre ontvangst. De secretaris-generaal zei onverbloemd: “Wij hebben ons tot het uiterste tegen uw komst verzet.” Ze zaten niet op een socialist te wachten; er wilde zelfs geen enkele secretaresse voor hem werken.

Verdriet

Binnen die PvdA stond hij te boek als rechts, een stempel dat niet altijd klopte. Van der Stoel had de pech dat in de tijd dat hij opklom de linkervleugel in de partij, Nieuw Links, furore maakte, ‘een club die alle kenmerken van het sektarisme in zich draagt’, zoals hijzelf bitter opmerkte, ‘een fundamenteel antidemocratische beweging’. Nieuw-Linkser (en partijvoorzitter) André van der Louw had gruwelijk de pest aan hem, en dat was wederzijds.

Van der Stoel wist zich echter altijd voluit gesteund door partijleider en premier Joop den Uyl. Anet Bleich beschrijft dat uitvoerig, en zij kan daarbij volop profiteren van het feit dat zij jaren heeft gewerkt aan de biografie van de minister-president, die in 2008 uitkwam. Met het oog daarop heeft zij begin deze eeuw al diverse lange gesprekken gehad met Van der Stoel die voor dit boek goed van pas komen.

De PvdA’er kende veel verdriet. Zijn ouders scheidden toen hij 12 jaar was. Zijn eigen, aanvankelijk gelukkige huwelijk, eindigde ook in een scheiding, ongeveer toen zijn ministerschap ophield. Hij kreeg een relatie met een Griekse, maar die bleek evenmin bestendig.

Bruine boterhammen

Bleich besteedt een hoofdstuk aan de Tsjech Martin Mlynar die vlak voor de Fluwelen Revolutie in 1989 naar Nederland kwam. Toen zijn verblijfsvergunning afliep, zocht hij contact met Van der Stoel die lid was van de Raad van State. Er ontstond ‘een bijzondere vriendschap’, de PvdA’er zou zich bekeerd hebben tot de herenliefde, hoorde de biograaf. Maar de Tsjech ontkent dat met kracht: “Hij heeft me nooit ook maar met één vinger aangeraakt.”

De biografie is uitstekend geschreven. Met kennis van zaken plaatst Bleich op diverse plaatsen het leven en werk van Max van der Stoel in een historische context. Ze geeft bovendien de permanente richtingenstrijd binnen de PvdA en de partijpolitieke omgeving waarin de politicus moest opereren prima weer.

Ze heeft ook oog voor het veelbetekenende detail in het persoonlijk leven van de gebiografeerde: Van der Stoel was wars van uiterlijk vertoon. Hij ging bij voorkeur eens in de week naar de Albert Heijn in het Haagse Statenkwartier en legde er dan eer in de rekening beneden de 20 euro te houden. Hij smeerde altijd om 12 uur twee bruine boterhammen met kaas, ’s avonds warmde hij een blik bonen op, of erwtjes met rijst en een appeltje toe. Van der Stoel was bescheiden, integer, en een overtuigde sociaal-democraat die leefde volgens zijn idealen.

Wat ook een verdienste is, is dat Bleich ondanks die waaier van onderwerpen en invalshoeken én de diepgang van het boek onder de 500 bladzijden is gebleven, dat is tegenwoordig een bescheiden omvang voor dit genre. Kortom: een biografie van grote klasse.

Anet Bleich
De stille diplomaat. Max van der Stoel 1924-2011
Balans; 496 blz. € 34,95
Oordeel: Een biografie van grote klasse