De adem van de strijd kwam aanwaaien

Oorlogsroes' heet Ernst Jüngers boek over de Eerste Wereldoorlog in vertaling. Maar de vertaler heeft er voor alle zekerheid de originele Duitse titel maar onder gezet, want die klinkt toch anders: 'In Stahlgewittern'.

'Oorlogsroes', dat doet inmiddels denken aan goedkope oorlogsstrips en in zoverre klopt het wel dat bij Jünger de kogelregens om je oren vliegen, soldaten ineenzijgen en lijken je aanstaren. Het is een boek dat als geen ander de kern van het krijgsbedrijf, dood en vernietiging, in beeld wil brengen.

Ernst Jünger, die leefde van 1895 tot 1998, is altijd een controversiële figuur geweest. Peter Claessens noemt hem in zijn uitleiding een 'hysterische romanticus'. Zeker is dat Jünger de oorlog verheerlijkte en fascistoïde ideeën over een collectieve staat met een sterke man koesterde. De Winkler Prins van vlak na de oorlog noemt hem dan ook 'een problematieke figuur van onze tijd', ten teken dat ze in de jaren vijftig niet goed raad met hem wisten.

Tegenwoordig kunnen we beter met hem omgaan. Jünger is door de intelligentsia allang gerehabiliteerd en als een interessante denker binnengehaald, wiens gedachten over bijvoorbeeld een Europese staat religieuze trekken vertoont. Het is nog altijd niet makkelijk greep op de man te krijgen maar ik geloof dat je hem het beste kunt zien als een produkt van het nietzscheaanse denken. Hij droomde van de sterke mens maar was te veel aristocraat om zich door het nazi-systeem te laten inpalmen.

'Oorlogsroes' is zijn eerste boek, geschreven pal na de Eerste Wereldoorlog die hij vier jaar lang doorbracht aan het front. Het werd bekend als een boek waarin de oorlog wordt bezongen als een bron van heroïsch individualisme. Inderdaad lijkt Jünger soms haast verlekkerd de slagen en de tegenslagen te beschrijven, de rondvliegende granaten, de doden, de levensgevaarlijke patrouilles. Maar op mij maakte dat allemaal nog maar weinig indruk, integendeel, de echte roes van de oorlog, het haast surrealistische wapengekletter, heeft een groot deel van zijn magie verloren, wie weet omdat het steevast leidt tot de kitscherige beeldentaal van, inderdaad, die ellendige oorlogsstrips: ,,Plotseling ontstond er beroering bij de verschansing. Handgranaten vlogen door de lucht, geweren knalden, machinegeweren ratelden. 'Ze komen! Ze komen!' We sprongen achter de zandzakken en schoten.'

Veel interessanter dan zijn haast hedonistische beschrijving van de oorlogspraktijk is Jüngers achterliggende idee dat oorlog zin heeft. Ergens in het midden van het boek (en van de oorlog zelf) krijgen die gedachten vorm. Als onderweg de chauffeur van een legerauto bij het aanzwengelen van de motor zijn duim verwondt, schrijft Jünger: ,,De aanblik van die wond maakte me bijna misselijk, want ik ben altijd nogal gevoelig geweest voor dat soort dingen. Ik vertel dat omdat het des te merkwaardiger is dat ik in de daarop volgende dagen in staat was de aanblik van zware verminkingen te verdragen. Dat is een voorbeeld van het gegeven dat in het leven de zin van het geheel onze indrukken bepaalt.'

Een soldaat die sneuvelt, heeft zin, daarom kun je zijn leed verdragen; een chauffeur die zich verwondt niet, dat maakt het weerzinwekkend. Op zo'n moment proef je dat Jünger op zoek was naar diepe, religieus gewortelde, natuurlijke verklaringen voor het menselijk handelen en reageren. Zo meldt hij ergens anders hoeveel eenvoudiger het is om in de lente op te trekken (en te sneuvelen) dan in de winter: ,,Ook aan de eenvoudige geest dringt zich hier het vermoeden op dat zijn leven diep in de natuur is ingebed en zijn dood niet het einde betekent.'

In het verlengde daarvan ligt zijn onverwacht extatische uitroep over de oorlogsgrond in Vlaanderen: ,,Moge God geven dat dit prachtige land, dat al zo vaak het toneel van strijdende legers is, ook na deze oorlog in oude glorie zal herrijzen.' Oorlog als natuurlijk intermezzo.

Jüngers ideeën over een groter verband dat de enkeling overtreft grenzen zeker aan de nazi-ideologie maar tegelijkertijd voel je dat er over is nagedacht en dat ze oude waarheden behelzen. Dat maakt hem nog altijd tot zo'n verontrustend schrijver, hij attendeert je op oerimpulsen waar je als 'beschaafd' mens soms liever niet op wordt gewezen. Ondanks zijn fascinatie voor de nieuwe 'staalmens' en de technologische ontwikkelingen van zijn tijd, gaat het hem uiteindelijk om andere, tijdelozer krachten die de mens voortdrijven op zijn gang door de geschiedenis. Naarmate vooral de Tweede Wereldoorlog verder achter ons ligt, kunnen we ons gelukkig beter concentreren op Jüngers ideeënwereld.

Ik vroeg me tijdens het lezen overigens wel af waarom de jonge Jünger na een fraai lyrisch begin (,,De adem van de strijd kwam aanwaaien en deed ons vreemd huiveren') zo eindeloos en tot vervelens toe uitwijdt over de oorlog en de oorlogsellende zelf, die op de lezer een volstrekt monotone indruk maakt, alsof hij door een eindeloze bomkrater moet waden. 'Oorlogsroes' maakt je als het ware murw. Als een bevrijding ervaar je die paar plekken waar de schrijver opeens zijn intellect laat schijnen. En dan voel je op een eigenaardige manier wat de kern van heel Jüngers denken is: beproeving staalt de mens. Of het voor al die naamloze soldaten die in de modder sneuvelden ook gold, is nog maar de vraag, maar voor Ernst Jünger zelf was het zeker waar. Voor de meeste beschrijvers ervan liep de Eerste Wereldoorlog uit op een grote, desillusionerende ramp, voor Jünger niet.

Ondanks de Duitse nederlaag speldt hij op het einde van 'Oorlogsroes' met ingehouden trots de 'Orde pour le merité' op. IJdeltuit, ben je geneigd te denken, maar Jünger heeft je dan wel zo ver gekregen om er, zij het zeer tegen je zin, ook begrip voor op te brengen.