Dansen in de geest van 'Die Pina' in Wuppertal

Hoog boven rivier de Wupper zweeft de monorail van de ene naar de ander kant van het Duitse stadje Wuppertal, zo'n vijftig kilometer ten noordoosten van Keulen. Je hebt een prachtig uitzicht over de plukjes stad die tegen de groene heuvels van het Bergisches Land zijn aangeplakt. Je kunt je nauwelijks voorstellen dat in dit idyllische, maar slaperige provinciestadje theatergeschiedenis is geschreven.

Pina Bausch (1940-2009), de oermoeder van het moderne danstheater, zweefde misschien wel elke dag in de monorail op weg naar de studio's van Tanztheater Wuppertal, dat zich zou ontwikkelen tot een van de belangrijkste danscentra van de wereld. Hier maakte de graatmagere, kettingrokende en werkverslaafde choreografe vanaf 1973 tot aan haar dood in 2009 de ene na de andere danstheatervoorstelling: vrije associaties die in intense, licht absurde scènes worden aaneengeregen tot lucide dromen die je tenzij je van steen bent, emotioneel diep kunnen raken. Er wordt in Bausch' stukken zelden gedanst in de traditionele betekenis van het woord, wel komen alle facetten van het 'echte leven' voorbij: liefde, seks, blijdschap, verdriet. Ze cirkelen rond hét centrale thema: op zoek zijn naar intimiteit, maar die zelden vinden.

Bausch' bekendste werken zijn 'Le sacre du Printemps (1975), 'Nelken' (1982), 'Kontakthof' (1978/2000) en het iconische werk 'Café Müller' (1978), 'het stuk met de caféstoelen'. Die caféstoel werd later door choreografe Anne Teresa De Keersmaeker opgepikt als hét toneelrekwisiet, zoals ook flink wat dansmakers Bausch' idee voor theaterkostumering hebben gejat. Sinds Pina Bausch worden theaterpodia overspoeld met mannen in casual pakken en vrouwen in fladderjurkjes, op hoge pumps of blote voeten.

Bausch' associatieve montagevorm, met scènes zonder duidelijk narratief of lineair verloop, wordt tot op de dag van vandaag wereldwijd nagevolgd. Ze heeft vele fans onder toonaangevende theater-, dans- en filmmakers en beeldend kunstenaars, hun ogen gaan glanzen als je vraagt naar wat 'Die Pina' voor hun werk heeft betekend.

Toen Pina Bausch plotseling overleed, ging er dan ook een schok door de kunstwereld. Ze liet geen testament achter, geen kompas voor haar gezelschap om artistiek op verder te varen. Tanztheater Wuppertal bleef een veel gevraagd repertoiregezelschap dat kon putten uit zo'n vijftig Bausch-stukken en daarmee de wereld overtrok. Niet zonder succes, maar ook wel een beetje verweesd en richtingloos. Wat nu verder?

Ga er maar aan staan; bijna tien jaar na de dood van 'Die Pina' worden gevraagd om in haar voetsporen te treden. Het overkwam de Griekse theatermaker Dimitris Papaioannou, die als onderdeel van een vernieuwingsslag bij Tanztheater Wuppertal als eerste choreograaf van buitenaf een avondvullend stuk heeft gemaakt. Zijn 'Neues Stück | Seit Sie' is in deze editie van het Holland Festival te zien voor het Nederlandse publiek.

"Broodnodige zuurstof", vindt Tanztheater Wuppertals nieuwe artistiek directeur Adolphe Binder. "Het is essentieel het gezelschap dynamisch te houden en niet als een museumstuk te laten eindigen. Vijftien van de zesendertig dansers hebben Pina nooit gekend, ze zijn met het instuderen van Pina's werk steeds in de schoenen van anderen gestapt. De 'jonge' creativiteit is in tien jaar tijd nooit optimaal aangesproken, de nieuwe dansers hebben binnen deze groep nooit ervaren hoe het is dat er iets óp en samen mét hen wordt gemaakt. De jonge en de oude generatie hebben nooit elkaars creativiteit kunnen zien en elkaar hun kwetsbaarheid kunnen tonen. Samen creëren geeft de groepsdynamiek een boost."

In Dimitris Papaioannou vond Wuppertal een theatermaker die, volgens Binder, "theater maakt in de geest van Pina". Ook De Noorse Alan Lucien Oyen, een andere theatermaker op wie alle ogen in de theaterwereld zijn gericht, is door Binder geëngageerd. En zo zullen er in de toekomst meerdere belangwekkende makers volgen.

In het 'stille', tekstloze theater van Dimitris Papaioannou, opgeleid als kunstschilder en auteur van enkele tientallen stripverhalen, volgen symboolzwangere droombeelden elkaar in gestaag tempo op. Papaioannou ziet zichzelf als 'schilder op toneel' en maakt gebruik van het lichaam om magische werelden te creëren, vol optische illusies die de verbeelding prikkelen. Wat is er zo 'Pina' aan deze maker van poëtisch visueel spektakel?

Binder: "Papaioannou is een belangrijke vertegenwoordiger van de fusie van stijlen en expressievormen, iets wat erg speelt in de theater- en danspraktijk van nu. Pina is opgeleid aan de Folkwang Universiteit, een creatieve plek waarin kunstenaars uit allerlei kunstvormen samenkwamen en -werkten. In dat cross-overidee was Pina gevormd, dat zie je bijvoorbeeld aan het belang dat ze hechtte aan de vormgeving van haar producties. We zijn op zoek naar theatermakers die het danstheater van de 21ste eeuw een impuls kunnen geven, net zoals Pina dat heeft gedaan voor het danstheater in haar tijd."

Tekst loopt door onder afbeelding

Papaioannous 'Neues Stück | Seit Sie' is méér dan een hommage aan een choreografe van wie de theatermaker groot fan zegt te zijn. Volgens danseres Ekaterina Shushakova, pas sinds een jaar bij Tanztheater Wuppertal in dienst, gaat Papaioannous stuk over zijn persoonlijke relatie tot Pina Bausch, de relatie tot haar werk en de verhouding tot zijn eigen manier van theater maken. "Er zitten referenties naar Bausch-stukken in, maar het is wel Papaioannous universum. De beelden die hij creëert zijn tot in de kleinste details doordacht en doorspekt met mythologische verwijzingen, die zijn terug te voeren op zijn Griekse afkomst. Daardoor krijgen de beelden een krachtige atmosfeer, wat dwingt tot nadenken over de essentie van het mens-zijn."

Daarin raakt het werk van Papaioannou dat van Bausch, vindt 'oudgediende' danser Michael Strecker. "De wens om mensen te vatten, door te dringen tot het wezen van dingen, nooit stoppen met proberen die te vangen. In een scène uit 'Café Müller' probeert een vrouw in de armen van een man te springen, maar ze valt. Ze springt opnieuw en opnieuw en valt telkens weer. Maar ze geeft niet op, ze blijft proberen in zijn armen terecht te komen. Daar zit iets heel hoopvols in. Datzelfde gegeven zit ook in 'Neues Stück | Seit Sie'. Op de achtergrond van het toneel ligt een berg zwarte matrassen. De dansers proberen die te beklimmen, maar ze worden gedwongen steeds opnieuw te beginnen. Ze geven niet op, ze moeten dóór. Het is een rechtstreekse verwijzing naar de Sisyphus-mythe."

Kenmerk van Papaioannous werk is het visueel 'opknippen' van lichamen om de verschillende 'stukjes' in verwrongen toestand weer samen te brengen, bijvoorbeeld in de vorm van één torso waaronder tien benen vandaan steken. "Papaioannou brengt de dansers terug tot archetypes: de man, de vrouw", zegt Strecker. "Dat deed Pina ook; in 'Café Müller' dansen drie vrouwen en drie mannen, allemaal staan ze voor bepaalde verlangens, gektes en onzekerheden binnen één man-vrouwrelatie. Zo'n archetypische benadering geeft een theaterstuk universele zeggingskracht."

Dimitris Papaioannou was er al bang voor dat er vergelijkingen zouden worden getrokken tussen Bausch' en zijn eigen werk. "Het is een valstrik om te werken met een gezelschap met zo'n geschiedenis en reputatie. Niemand kijkt naar dit werk als een op zichzelf staande voorstelling. Dat wist ik van tevoren. Ik kon niet anders dan iets laten groeien vanuit mijn diepste waardering van wat Bausch' werk voor me heeft betekend en het feit dat ik kon werken met een gezelschap dat ik op de voet volg."

De eerste Bausch-voorstelling die Papaioannou zag was 'Café Müller'. Dat was zijn eerste en gelijk ook sterkste ervaring van wat kunst kan teweegbrengen in een live context. "Ik was negentien en ik moest huilen, zonder precies te weten waarom. Er zit een referentie in 'Neues Stück' naar een scène uit 'Café Müller' die ik het aangrijpendst vond. Daarin wil een danseres van de ene naar de andere kant van het podium komen en een man maakt de weg vrij voor haar, zodat ze niet over de stoelen struikelt waarmee het podium ligt bezaaid. In die scène ligt Pina's kracht besloten; na het zien van een Bausch-voorstelling voel je je 'hermenselijkt'."

'Neues Stück | Seit Sie' begint met de scène waarin de dansers middels stoelen ("De originele uit Café Müller", vertelt Papaioannou niet zonder trots) van de ene naar de andere kant van het podium proberen te komen. De stoelen worden aaneengeregen tot een brug over denkbeeldig water. Een danseres legt gouden munten in haar oogholtes; de beloning voor Charon die haar over de Styx naar de onderwereld zal varen. Daar vindt haar ziel rust.

De Styx staat wellicht voor de Wupper, de bron waaraan Tanztheater Wuppertal uitgroeide tot een van de belangrijkste dansgezelschappen ter wereld. Daarin zit dynamiek, voortgang, hoop. Papaioannou: "Ik speel met emoties rond rouw, we vieren verlies. Behalve een hommage is mijn stuk een liefdesbrief aan iemand die iets wezenlijks heeft gecreëerd." En op wier erfenis dans- en theatermakers verder zullen borduren.

Lessen in liefde en geweld, muziek van een moordende componist, dans met historische caféstoelen. Vandaag begint in Amsterdam het 71ste Holland Festival, het grootste internationale podiumkunstfestival van Nederland. Trouw belicht enkele hoogtepunten. 'Neues Stück | Seit Sie' door Tanztheater Wuppertal is te zien in het Holland Festival 20/6 t/m 22/6. www.hollandfestival.nl