Creatief taalgebruik vereist een flexibele lezer of hoorder

Woordenboeken beschrijven doorgaans alleen de courante taal, maar dat is natuurlijk lang niet alle taal die we dagelijks horen, lezen en produceren.

Zo wordt met ‘de inwendige mens’ volgens de beschrijvers van onze woordenschat gewoonlijk de mens van vlees en bloed bedoeld, die voor zijn functioneren afhankelijk is van eten en drinken. In die betekenis figureert deze woordgroep vrijwel exclusief in de uitdrukkingen ‘de inwendige mens versterken’ (eten en drinken) en ‘aan de inwendige mens wordt gedacht’ (er wordt voor eten en drinken gezorgd). Moedertaalsprekers herkennen zulke uitdrukkingen wanneer ze die horen of lezen en weten doorgaans meteen wat ze betekenen.

Maar taalgebruikers zijn creatief en houden zich niet altijd aan het idioom dat in woordenboeken staat. Zo stond afgelopen week een interview met radiomaker Jacques Klöters in de Volkskrant. Hij was ziek geweest en zei daarover: ‘Als je ziek bent, word je steeds meer een inwendig mens’.

Bereid een ‘innerlijk mens’ te worden

De verwoording van deze treffende observatie vestigt de aandacht op zichzelf. Hier wordt overduidelijk niet de oude vertrouwde ‘inwendige mens’ bedoeld. De context – ‘Je gaat je voortdurend in jezelf terugtrekken: wat voel ik nu?’ – verschaft duidelijkheid: inwendig betekent in dit geval ‘innerlijk’ en de uitspraak heeft dus betrekking op gevoelens en gedachten.

Dat lezers meteen bereid zijn ‘een innerlijk mens worden’ spiritueel op te vatten in de betekenis ‘(zich) in zichzelf keren’, is wel te verklaren: we kennen inwendig in de betekenis ‘innerlijk’ al van andere contexten, zoals ‘inwendige rust, vrede, wrok ervaren’, en passen die betekenis toe op de geciteerde uitspraak.

Dat vereist wel dat hoorders en lezers bij het interpreteren van taaluitingen flexibel zijn en bereid om mee te gaan in de vrijheid die sprekers en schrijvers nemen wanneer ze ongebruikelijke woordcombinaties maken.