Christopher Nolan, van arthouseregisseur tot blockbusterkoning

Voor Hollywoodregisseur Christopher Nolan (50) breekt een van de spannendste periodes in zijn loopbaan aan. ‘Tenet’ is de eerste Amerikaanse blockbuster sinds de uitbraak van Covid-19 die wereldwijd in de bioscoop verschijnt, na meerdere keren te zijn uitgesteld. Het is een behoorlijke gok. Zal het sciencefictionspektakel het publiek terugkrijgen in de filmzaal? En zal de investering van ruim 200 miljoen dollar worden terugverdiend, nu we te maken hebben met de anderhalvemetersamenleving?

Het goede nieuws is dat Nolan, zoals we dat van hem gewend zijn, voor een bioscoopervaring par excellence zorgt. Samen met de Nederlandse cameraman Hoyte van Hoytema, die na ‘Interstellar’ en ‘Dunkirk’ tot Nolans vaste entourage behoort, koos hij ervoor om het avontuur vast te leggen op het grootste en meest precieze en heldere filmbeeld dat voorhanden is. Bij Tenet zorgt de mix van IMAX- en 70mm-film voor een overweldigende ervaring: je voelt je tweeënhalf uur ondergedompeld in een andere wereld.

In dit geval is die wereld een James Bond-achtig universum, waarvoor zeven landen werden aangedaan, en waarin – in het kort – een Amerikaanse geheimagent (John David Washington) moet zien te verhinderen dat een Russische oligarch (Kenneth Branagh) de wereld vernietigt. Klinkt als zo’n lekker ouderwets koudeoorlogavontuur, waar vroege Bond-films zich graag in wentelden. Maar Nolan zou Nolan niet zijn, als hij de spionagefilm niet een geweldige twist zou geven.

De man van 4,7 miljard

Zoals in bijna al zijn films speelt het spel met de tijd een bepalende rol. In Tenet buigt hij zich over inversie, omkering van de tijd. Maar zoals hij in interviews benadrukte: het is geen tijdreisfilm. Het gaat om het buigen en kneden van de tijd, zodat je op zeker moment een kogel terug in het pistool ziet vliegen, of golven achterwaarts ziet bewegen. Zoals er eerder dissertaties over zijn scifi-film Interstellar verschenen (reizen in een wormgat), zo zal men zich de komende tijd gegarandeerd ook het hoofd breken over Tenet. Wat Nolan doet, is een blockbuster paren aan een hersenkraker, een intellectuele puzzel. En dat is precies wat hem tot zo’n unieke figuur maakt in Hollywood.

Christopher Nolan is de enige regisseur die voor dit soort originele, uitdagende, nonlineaire scenario’s gigantische budgetten krijgt. De afgelopen twintig jaar maakte hij tien films, goed voor tien Oscars en een wereldwijde opbrengst van 4,7 miljard dollar. Reken onder die wereldhits vooral zijn ‘Dark Knight’-trilogie, waarmee hij het Batman-universum nieuw leven inblies, door met een veel donkerder en gruiziger interpretatie van de stripfiguur te komen. Superhelden vervullen een belangrijke rol in de populaire cultuur, vindt Nolan, zoals ze dat ook deden in de Griekse mythologie. Hij vergeleek Batman met Hercules, en noemde hem een van de meer menselijke helden, omdat hij onze gebreken en conflicten uitspeelt, op een groot podium.

Spacefilmpje van toiletrollen

Nolan neemt de popcultuur serieus, en dat heeft alles te maken met zijn ervaringen als 7-jarig jongetje in het Londen van 1977. Zijn vader nam hem toen voor het eerst mee naar Leicester Square waar de grootste bioscopen van de stad stonden, en in een van die Londense filmtempels overviel hem de magie.

“Ik herinner me nog heel precies hoe ik naar een andere wereld werd getransporteerd”, zei hij in een interview, “het voelde als een buitengewone ervaring.” Nolan zag ‘Star Wars’ van George Lucas, en diezelfde zomer ‘2001: A Space Odyssey’, de sciencefictionklassieker van Stanley Kubrick uit 1968 die vanwege Star Wars opnieuw in omloop was. Niet dat hij het als zevenjarige allemaal begreep, maar dat deed er niet toe. Hij voelde zich opgenomen in prachtige nieuwe werelden die hij thuis, met de Super 8-camera van zijn vader, probeerde na te bootsen.

Nolan, geboren in Londen als middelste zoon van een Engelse reclameman en een Amerikaanse lerares, maakte als kind korte filmpjes waarin zijn broertje Jonathan figureerde, of zijn speelgoedfiguurtjes. Filmsets maakte hij aan de keukentafel, van klei, eierdozen en toiletrollen. Een oom die bij de Nasa in Amerika werkte, stuurde hem een opname van een raketlancering en de zevenjarige monteerde het materiaal behendig in het eigen spacefilmpje. Geweldig natuurlijk als je bedenkt dat Nolan het sciencefictiongenre later een nieuwe impuls zou geven met ‘Inception’ (waarin Leonardo DiCaprio niet in staat is om de realiteit te behappen) en vooral Interstellar.

Britse geheimagent

Nolans films zijn een perfecte combinatie van de twee werelden die hij als jongetje ontdekte: aan de ene kant het populaire Star Wars, aan de andere kant het meer intellectuele 2001: A Space Odyssey. Toch was er nog een derde bepalende film die hij op zijn zevende zag: ‘The Spy Who Loved Me’ met Roger Moore als de Britse geheimagent 007. Nolans grote liefde voor James Bond-films die in Tenet eindelijk tot uitdrukking komt, begon met deze film, en vooral met de scène waarin een auto, Bonds Lotus Esprit, opeens en totaal geloofwaardig verandert in een duikboot.

Door deze ervaringen wist Nolan al op jonge leeftijd dat hij filmmaker wilde worden. Toch ging hij Engelse taal- en letterkunde studeren, omdat het hem verstandig leek om zich ook in iets anders te verdiepen. In de vrije uren maakte hij korte films, samen met studiegenote Emma Thomas die zijn geliefde werd, zijn verloofde, zijn vrouw, de moeder van zijn vier kinderen en de producente van al zijn films. Het filmproductiebedrijf dat het succesvolle filmmakersechtpaar ten tijde van hun eerste Amerikaanse films ‘Memento’ (2000) en ‘Insomnia’ (2002) oprichtte, geldt tegenwoordig als een Hollywood-powerhouse.

Thee als motor

Intrigerend wel, hoe snel Nolan zich ontwikkelde van een Engelse arthouseregisseur tot een Amerikaanse blockbusterkoning. In 1999 kwam hij met zijn debuut naar het Filmfestival van Rotterdam, om met een Tiger Award door te stomen naar Los Angeles. ‘Following’ (1998) was een kleine, pakkende zwart-wit film, een film noir-achtige thriller over een jonge schrijver die in een misdaadintrige belandt. De film was voor een appel en een ei gemaakt in de straten van Londen, met familie en vrienden, op vrije zaterdagen. In het interview dat Trouw toen met hem had, sprak Nolan al over karakters die zich niet via dialogen maar via acties openbaren.

Kwestie van zelfkennis. Ruim twintig jaar later heeft Nolan de wereld veroverd met zijn actiespektakels vol dubbele bodems. Dialogen spelen nog steeds een ondergeschikte rol en áls ze er zijn, zijn ze nogal uitleggerig. Een andere veelgehoorde kritiek is dat het koude films zijn, gemaakt met het hoofd, niet met het hart. Nolan won inderdaad negen technische Oscars. Slechts één Oscar ging naar een acteur: Heath Ledger kreeg de prijs postuum voor zijn huiveringwekkende bijrol als Joker in ‘The Dark Knight’.

Toch is het bewonderenswaardig hoe hij Hollywood op sleeptouw nam en het publiek keer op keer uitdaagt met spektakels waarop hij een experimentele vertelstructuur loslaat. Nolan is een Britse gentleman in Hollywood. Volgens Sir Michael Caine, een van de terugkerende gezichten in zijn films, slurpt hij de hele dag thee op de set. In de zakken van zijn colberts en gilets zitten theezakjes, om te voorkomen dat hij ooit zonder komt te zitten. Een mobiele telefoon heeft hij niet. E-mail ook niet. Nooit aan toegekomen. Bijzonder wel: een low tech-man in een high tech-wereld die zich vol overgave op zijn taak stort: de bioscopen van de beademing te halen.

‘Tenet’ gaat donderdag 27 augustus officieel in première in de bioscoop, maar is woensdag 26 augustus al te zien in voorpremières in het hele land. De film draait op IMAX in de Pathé-bioscopen en op 70mm in het Eye Filmmuseum in Amsterdam en filmtheater Kino in Rotterdam.

Lees ook:

Evacuatie als supersonische thriller

De grootste spektakelfilm van deze zomer voert geen striphelden op, maar oorlogshelden. De Engelse Hollywoodregisseur Christopher Nolan, die alleen al met zijn ‘Dark Knight’-trilogie 2,5 miljard dollar vergaarde, kreeg met ‘Dunkirk’ vrij spel om de evacuatie van Duinkerken te verbeelden.

Held tegen wil en dank

Regisseur Christopher Nolan maakt in de nieuwe Batman-film het spanningsveld voelbaar waar iedere misdaadbestrijder mee kampt. Mag je iets slechts doen om een groter kwaad te voorkomen?