Diversiteit
Chineke! Orchestra: Zwarte rolmodellen in de klassieke muziek
Het wordt een primeur voor het Nederlandse publiek: een klassiek concert door een orkest dat vrijwel volledig bestaat uit musici van kleur. Met haar Europese ‘Chineke! Orchestra’ bestormt oprichtster Chi-chi Nwanoku de witte orkestwereld.
In haar 35-jarige carrière als klassiek contrabassiste was ze vrijwel altijd de enige zwarte musicus op het podium. De Britse Chi-chi Nwanoku (63), dochter van een Nigeriaanse vader een Ierse moeder, vormde lang een uitzondering in de witte wereld van de klassieke muziek. Maar daar komt verandering in: Nwanoku strijdt voor meer kleur in de concertzaal.
Dat doet ze met een jong orkest dat vrijwel volledig bestaat uit musici met een migratieachtergrond. Ze richtte het ensemble vier jaar geleden op als het Chineke! Orchestra; Chi betekent in de Nigeriaanse taal Igbo zoiets als ‘geweldige beschermgeest die goede dingen creëert’. Tijdens het debuutconcert in Londen (2015) speelden 62 professionele musici uit 31 landen mee. Vrijwel alle deelnemers waren BME’s, oftewel ‘black and minority ethnics’: zwart of afkomstig uit een andere etnische minderheid.
De recensies waren jubelend. Bovendien heeft het orkest inmiddels bewezen dat het meer is dan een eenmalige gimmick. Het aantal concerten groeit exponentieel, tot veertig dit jaar. Chineke! mocht al twee keer aantreden op The Proms, het BBC-zomerfestival voor klassieke muziek. In Nederland heeft het orkest pas één keer gespeeld, op een besloten concert in De Doelen. Vanavond geeft Chineke! hier zijn eerste openbare concert in het Amsterdamse Concertgebouw.
Vreemde eend
Aan de telefoon vanuit Londen vertelt Nwanoku waarom ze het orkest heeft gecreëerd. Tot een paar jaar geleden was ze totaal niet met huidskleur bezig. Ze focuste zich op haar werk. In 1986 stond ze aan de wieg van het beroemde Orchestra of the Age of Enlightenment, waar ze drie decennia de contrabassen aanvoerde. Keihard repeteren voor topkwaliteit. “Waarom zou je je dan bekommeren om huidskleur?”
Toch voelde ze dat ze anders was. “Ik was altijd de vreemde eend in de bijt”, vertelt ze. “Alleen wist ik niet wat ik eraan kon doen. Ik wilde niet defensief of paranoïde overkomen, dus liet ik het er maar bij zitten.”
De omslag kwam in 2014. Nwanoku had een ontmoeting met de toenmalige Britse minister van cultuur, Ed Vaizey. De politicus vroeg haar waarom zij steeds de enige donkere speler was. Geen idee, antwoordde ze, enigszins overdonderd. De vraag liet haar niet meer los. Een jaar later was er opnieuw zo’n moment. Nwanoku was in Londen bij een concert van het Kinshasa Symphony Orchestra uit Congo. Het zwarte orkest liet een prachtige Beethoven en Berlioz horen, en Nwanoku las de verbazing op de gezichten van de vrijwel uitsluitend witte toehoorders. Vonden zij het echt zo verwonderlijk dat zwarte mensen goed klassiek konden spelen? Ze sprak er na afloop over met minister Vaizey. Richt een zwart orkest op, stelde hij voor, dan kun je de cultuur veranderen. Een bizar idee, vond Nwanoku, maar het vuurtje brandde al. Ik heb een stem, ik heb invloed, besefte ze. “We leven in de 21ste eeuw, er moet nu eindelijk iets gebeuren. Nog diezelfde avond nam ik het besluit: Ik doe het!”
Zoektocht
Maar hoe pak je zoiets aan? Omdat Nwanoku alleen drie zwarte zangers kende, zette ze een massale zoektocht in gang. Ze belde orkesten, conservatoria en muziekinstituten. “Ik mocht overal op gesprek komen, want iedereen besefte hoe raar het is dat de klassieke muziek het laatste bastion in de culturele sector is waar witte mannen nog domineren.”
Ook in het buitenland gooide ze lijntjes uit. Zo vond ze voldoende talent. De musici komen vooral uit Groot-Brittannië en de rest van Europa. Er spelen twee Nederlanders mee: Yannick Hiwat op viool (zie hiernaast) en Pierre Buizer op hoorn.
Nwanoku krijgt soms het verwijt dat het racistisch zou zijn om alleen musici van kleur te selecteren. Maar die kritiek snijdt volgens haar geen hout: Chineke! discrimineert niet, maar vormt een broodnodige correctie op een scheve balans. “Vóór Chineke! waren er nauwelijks zwarte rolmodellen in de klassieke muziek. Die hebben we nu wel. Dat is belangrijk als je jonge mensen van kleur wilt laten merken dat deze kunstvorm er ook voor hen is. Wat je vaak hoort, is dat zwarte mensen niet geïnteresseerd zijn in klassieke muziek of geen talent hebben. Wij laten zien dat dit verhaal niet klopt.”
Twee keer zo hard werken
Het allereerste concert, in de Londense Queen Elizabeth Hall, was memorabel. “De concertzaal ligt in een gekleurde wijk”, vertelt de contrabassiste. “Het was prachtig dat het publiek eindelijk eens net zo gekleurd was als de mensen op straat.” De uitvoering met vrijwel uitsluitend donkere musici was bedoeld als signaal. Inmiddels speelt er ook een handvol witte musici mee. Die hebben zich volgens Nwanoku nog nergens zo thuisgevoeld als bij Chineke! “Je hoeft niet zwart te zijn om mee te doen, als je onze filosofie maar deelt en steengoed speelt.”
Nwanoku wil dat niet alleen het publiek, maar ook de orkestwereld meebeweegt met de nieuwe demografische werkelijkheid. Ze hoort nog te vaak zorgwekkende verhalen van zwarte collega’s. “Bij een auditie komen ze door alle rondes heen zolang ze achter een scherm spelen, maar vóór het scherm vallen ze af. Hoe dat komt? Mensen oordelen nu eenmaal, vaak onbewust. Ook je gezicht moet in het orkest passen. Ik heb destijds geluk gehad, maar een gekleurd persoon moet over het algemeen twee keer zo hard werken om half zo ver te komen. Aan die cultuur valt nog een hoop te verbeteren.”
‘Zwarte Mahler’
Omdat je met fundamentele veranderingen altijd moet beginnen bij de jeugd, heeft Chineke! ook een jongerenorkest. Muzikanten van 11 tot 22 jaar krijgen er begeleiding van profs uit het volwassenenorkest. Dat werpt zijn vruchten af. De jonge trompettist Aaron Akugbo (21), die bij het jeugdorkest betrokken was en bij de volwassenen heeft meegespeeld, is nu bij het BBC Symphony Orchestra op proef als solotrompettist.
Nwanoku benadrukt hoe belangrijk het voor de musici is om werk te spelen van componisten met een vergelijkbare achtergrond. Daarom staat in Amsterdam, naast Beethoven en Brahms, ook de zwarte Brit Samuel Coleridge-Taylor met zijn vioolconcert op het programma. Deze componist wordt wel de ‘zwarte Mahler’ of ‘zwarte Dvorak’ genoemd. Met die aanduidingen moeten we direct ophouden, vindt Nwanoku. “Het is een vorm van whitewashing: alsof je witte goedkeuring nodig hebt om waardering te krijgen! Niemand van onze musici had vóór Chineke! ooit iets van een zwarte componist gespeeld. Onvoorstelbaar, toch? Wij doen dat wél. De impact daarvan kun je nauwelijks overschatten.”
Yannick Hiwat
Hij is een zwarte Nederlander met Surinaamse ouders, en hij speelt fantastisch viool. Yannick Hiwat (31) zit nu vier jaar in het ‘Chineke! Orchestra’, al sinds de oprichting. Hij vond het intrigerend, zo’n ensemble opgebouwd uit etnische minderheidsgroepen: een signaal aan gevestigde orkesten om meer kleur toe te laten.
“Mensen kijken vreemd aan tegen een totaal gekleurd symfonieorkest, maar een volledig wit orkest vinden ze normaal”, zegt hij. “Waarom eigenlijk? Daar valt nog een wereld te winnen.” Hij wil bewustwording creëren, én een nieuw publiek aanboren. “Bij onze concerten zit een etnisch ontzettend divers publiek in de zaal. Mensen van kleur herkennen zich in ons en denken: ‘Hé, dit is ook voor mij!’ Zij genieten óók van Brahms.” Hiwat kwam als kind al in aanraking met klassieke muziek. Zijn moeder, een amateurklarinettiste en -pianiste, leerde hem blokfluit spelen. Op zijn zesde stapte hij over op viool. Met succes: op zijn achtste had hij zijn solodebuut in De Doelen. Sindsdien gaat hij concertzaal in, concertzaal uit.
Hoog niveau
In jeugdorkesten was hij steeds de enige zwarte. Als luisteraar in het publiek meestal ook. Hij stond er niet zo bij stil, maar merkte het vooral aan anderen. Nog steeds. “Mensen in de zaal kijken je soms aan alsof je daar niet hoort”, zegt hij. “Ze vragen: ‘Hoe bevalt het om hier ook eens te komen?’, terwijl ik denk: ‘Hallo, ik treed hier straks zelf op!’” Op het conservatorium voelde hij het ook. “Ik heb zowel klassiek als jazz gestudeerd. Dan zie je duidelijk het verschil.”
Chineke! speelt op hoog niveau, gaat Hiwat verder. “Aan zwart klassiek talent is geen gebrek. We zouden wel vijf van dit soort ensembles kunnen vullen.” Waarom domineert bij andere orkesten dan toch het wit? Een deel van het antwoord, zegt Hiwat, is dat er vóór Chineke! nauwelijks zwarte rolmodellen waren. Daarnaast is er discriminatie. Hiwat hoort ‘legio verhalen’ van collega’s die bij audities zijn geweerd vanwege hun huidskleur.
De ervaring in het zwarte orkest kan musici helpen om binnen te komen bij gevestigde ensembles. Hiwat heeft dat niet meer nodig. Hij treedt al geregeld op in het Concertgebouw, afwisselend met klassiek, hiphop-funk en jazz, en dit jaar is hij hét gezicht op posters en in andere media-uitingen van de concertzaal. Veel andere Chineke!-collega’s zijn ook gearriveerd, ondanks de weerstand waar ze doorheen moesten breken.
Hiwat verwacht daarom vooral winst bij het Chineke!-jeugdorkest. “Als onze jonge spelers doorgroeien, zullen zij makkelijker een plek vinden in de beroepswereld. Ik zou trouwens hopen dat ons orkest morgen niet meer nodig was, maar dat is een illusie. We gaan door tot er niemand meer opkijkt van een beetje kleur meer of minder.”
Anousha Nzume, schrijver van het boek ‘Hallo witte mensen’, theatermaker, producent en activist
“Dit orkest gaat zeker helpen bij de emancipatie van zwarte mensen in de klassieke muziekwereld. Het is voor elk publiek goed om naar een diverser orkest te kijken. Zwarte rolmodellen zijn ook belangrijk voor toekomstige spelers. Het orkest laat bovendien horen dat kwaliteit niet te maken heeft met afkomst, maar meer met toegang en geld.
Voor emancipatie moet je soms de dialoog aangaan en dingen samen doen. Maar af en toe is het juist nodig om de knuppel in het hoenderhok te gooien, zoals met zo’n volledig zwart orkest.
Muziek en activisme gaan goed samen. Ik heb Mozarts opera Die Zauberflöte ooit bewerkt; ik gooide alle racistische elementen eruit, zoals de ‘moor’ Monostatos die zingt dat ‘ein Schwarzer häßlich ist’. De nieuwe strekking werd: ‘Black is beautiful’. Fantastisch om te doen.
Sinds een jaar woon ik in New York, dus ik kan helaas niet naar het concert. Maar als het orkest hier komt, ga ik er zeker heen.”
Sylvana Simons, presentatrice en BIJ1-gemeenteraadslid in Amsterdam
“Dit orkest zou ik héél graag horen. Er gebeurt iets bijzonders bij ‘all-black-optredens’, juist omdat je ze zelden ziet. Laatst was ik bij het zwarte Alvin Ailey American Dance Theatre uit New York. Magisch! Als je jezelf op het podium gereflecteerd ziet door mensen die op je lijken, kun je je beter inleven.
De klassieke muziekwereld sluit denk ik niet bewust mensen van kleur uit. Het gaat onbewust: zwarte rolmodellen ontbreken, en dan blijven jonge zwarte mensen weg. Daarom vind ik het Chineke! Orchestra zo prachtig. Vergelijk het met Tiger Woods op de golfbaan, of met de zusjes Williams in de tenniswereld.
Ik denk trouwens dat ik de ‘blackness’ van het orkest in de zaal zou kunnen voelen. De zwarte jeu, zoals van een brassband, ligt vast ook over hun Brahms of Beethoven heen. Ook geweldig dat ze de vergeten zwarte componist Samuel Coleridge-Taylor spelen. Zo laten ze zien: ‘Wij bestónden al, en wij hebben onze eigen helden.’
Lees ook:
De hoogopgeleide witte man domineert de literatuur. Hoe erg is dat?
De diversiteit van romanfiguren laat te wensen over. Schrijvers modelleren hun helden vooral naar zichzelf. Vandaar de overdaad aan slimme witte mannen in de hoofdrol, blijkt uit de inventarisatie van de Personagebank.
Waarom het boekje ‘Oki en Doki bij de nikkers’ opeens echt niet meer kon
Foute boeken zijn er in alle soorten en maten. Het Haagse Museum Meermanno stelt een groot aantal twijfelachtige voorbeelden tentoon. Negerboeken, seksistische romans en nazipropaganda: het publiek mag zelf beslissen wat wel of niet meer kan.
