Bent u weleens door de stad gefietst?

Met een Nederlandse docente die al jaren in Duitsland Nederlands doceert aan volwassenen raakte ik aan de praat over het gebruik van ‘hebben’ of ‘zijn’ als hulpwerkwoord. Bij de meeste werkwoorden gebruik je ‘hebben’ (‘ik heb gezongen, gevochten, gehuild, gebeden, gelachen, gewerkt en bewonderd’), maar bij sommige kan het alleen met ‘zijn’ (‘Ik ben geweest, aangekomen, gegaan, geschrokken’). En er is een groep met werkwoorden die een beweging uitdrukken waarbij je de keuze hebt: ‘ik heb door het bos gefietst’ en ‘Ik ben het bos door gefietst’.

De docente legde het zo uit aan haar Duitse leerlingen: bij die werkwoorden krijg je ‘zijn’ als het vooral om een richting gaat, en ‘hebben’ als het meer een ongerichte beweging is. Als je kriskras door het bos loopt, dan is het ‘Ik heb door het bos gelopen’, maar als je in een rechte lijn van de ene kant naar de andere loopt zeg je ‘Ik ben het bos door gelopen’.

Dit is ongetwijfeld didactisch de eenvoudigste uitleg. Taalkundig ligt het iets ingewikkelder, omdat het vooral om een ontwikkeling of beweging met een eindpunt gaat, maar hier lijk je goed mee uit de voeten te kunnen. Maar nou komt het.

Ik ben urenlang door de stad gefietst

De docente had de indruk dat ook Nederlanders tegenwoordig vaker zeggen ‘Ik ben door de stad gefietst’, ook als het niet zozeer om die richting gaat. Daarover hebben we een tijdje gespeculeerd, door ook andere werkwoorden te proberen (‘Ik ben door de stad geslenterd’ of ‘gewandeld’ klinkt weer slechter met ‘ben’) en bepalingen in te voegen (‘Ik ben urenlang door de stad gefietst’ is ook gekker).

Ik denk nu – achteraf – dat het cruciale betekenisaspect (een soort doelgerichtheid) soms al meer of minder in het werkwoord kan zitten. Slenteren doe je zelden doelgericht, en bij fietsen is dat tegenwoordig misschien juist gebruikelijker. Dat verklaart die variatie per werkwoord.